Pontydd Uwchgwyrfai: Gwahaniaeth rhwng fersiynau
Dim crynodeb golygu |
BDim crynodeb golygu |
||
| (Ni ddangosir y 16 golygiad yn y canol gan 3 defnyddiwr arall) | |||
| Llinell 5: | Llinell 5: | ||
Dyma erthygl gyffredinol am '''Bontydd Uwchgwyrfai''' ar ffyrdd a llwybrau lle maent yn croesi afon. Gweler erthygl ar wahân am [[Pontydd Rheilffordd|bontydd rheilffordd]]. | Dyma erthygl gyffredinol am '''Bontydd Uwchgwyrfai''' ar ffyrdd a llwybrau lle maent yn croesi afon. Gweler erthygl ar wahân am [[Pontydd Rheilffordd|bontydd rheilffordd]]. | ||
Isod fe restrir yr holl bontydd dros ddŵr y gwyddys amdanynt o fewn ffiniau'r cwmwd, ac (os oes erthygl wedi ei | Isod fe restrir yr holl bontydd dros ddŵr y gwyddys amdanynt o fewn ffiniau'r cwmwd, ac (os oes erthygl wedi ei dechrau ar bont) trwy glicio ar yr enw mi ewch at y dudalen honno'n syth. Y prif ffynonellau am fodolaeth pontydd y cwmwd yw: | ||
* mapiau Ordnans o 1888 ymlaen<ref>Gwefan Llyfrgell Genedlaethol yr Alban: [https://maps.nls.uk/os/].</ref> | * mapiau Ordnans o 1888 ymlaen<ref>Gwefan Llyfrgell Genedlaethol yr Alban: [https://maps.nls.uk/os/].</ref> | ||
* | * cynlluniau a manylebau Syrfewr y Sir yn Archifdy Gwynedd,<ref>Archifdy Gwynedd, cyf. XPlansB/.</ref> | ||
* dogfennau amrywiol o fewn ffeiliau'r Llys Chwarter, <ref>Archifdy Gwynedd, cyf. XQS/''passim''.</ref> | * dogfennau amrywiol o fewn ffeiliau'r Llys Chwarter, <ref>Archifdy Gwynedd, cyf. XQS/''passim''.</ref> | ||
| Llinell 14: | Llinell 14: | ||
Mae pontydd wedi bod yn nodwedd o brif ffyrdd y sir ers y Canol Oesoedd, ac yn aml mae eu henwau wedi parhau hyd heddiw er i'r bont wreiddiol gael ei hailadeiladu sawl tro erbyn hyn. Ers cyfnod y Tuduriaid, mae awdurdodau'r sir (ar ffurf yr ynadon a eisteddai mewn sesiynau gweinyddol o'r Llys Chwarter) wedi bod yn gyfrifol am godi ac atgyweirio pontydd cyhoeddus. | Mae pontydd wedi bod yn nodwedd o brif ffyrdd y sir ers y Canol Oesoedd, ac yn aml mae eu henwau wedi parhau hyd heddiw er i'r bont wreiddiol gael ei hailadeiladu sawl tro erbyn hyn. Ers cyfnod y Tuduriaid, mae awdurdodau'r sir (ar ffurf yr ynadon a eisteddai mewn sesiynau gweinyddol o'r Llys Chwarter) wedi bod yn gyfrifol am godi ac atgyweirio pontydd cyhoeddus. | ||
Cyn bod pont, yr oedd yna fel | Cyn bod pont, yr oedd yna fel rheol ryd o ryw fath, neu efallai gerrig camu, ac yr oedd yn haws i geffyl (neu hyd yn oed gerddwr ar droed) rydio afon na mynd y ffordd hir o amgylch y rhwystr, er mor beryglus y gallai hynny fod ar adegau o lif mawr. Yn y dyddiau cynnar iawn, pan orchuddid llawer o'r tir â choedwigoedd a chorsydd, byddai'n haws defnyddio'r traeth i deithio ymhell ac, yn y fan honno, haws efallai oedd rhydio afon fel yr ymledai ar draws y tywod a'r cerrig ar adegau o drai. Yn y mewndir, ar wahân i [[Afon Gwyrfai]] ac [[Afon Llyfnwy]] fodd bynnag, haws yn nyddiau cynnar teithio oedd osgoi mannau peryglus gyda cheunentydd ac ati a chwilio am fan lle rhedai'r afon yn fas, os yn llydan. | ||
I ddechrau, ar y prif lwybrau teithio y codwyd pontydd, rhai ohonynt i osgoi perygl penodol (e.e. [[Pont y Cim]]) a rhai eraill i hwyluso trafnidiaeth fel daeth cerbydau olwynog yn fwy cyffredin (ar ôl tua 1700). Cynyddodd yr angen fel datblygodd yr angen | I ddechrau, ar y prif lwybrau teithio y codwyd pontydd, rhai ohonynt i osgoi perygl penodol (e.e. [[Pont y Cim]]) a rhai eraill i hwyluso trafnidiaeth fel y daeth cerbydau olwynog yn fwy cyffredin (ar ôl tua 1700). Cynyddodd yr angen fel y datblygodd yr angen am symud nwyddau trwm, megis llechi, gyda'r gwaith o adeiladu [[Ffyrdd Tyrpeg|ffyrdd tyrpeg]] o 1780 ymlaen. Erbyn canol y 19g., prin oedd y rhydau oedd yn dal i gael eu defnyddio, ar wahân i rai ar ffermydd ac ambell i afonig fechan yn y mynyddoedd. Ym mis Mehefin 1855, fe ysgrifennodd Owen Jones, un o swyddogion y sir, at yr [[Arglwydd Newborough]], Cadeirydd y Llys Chwarter, gan ddweud nad oedd yna fawr o ffyrdd a gynhelid gan y plwyfi nad oedd iddynt bont neu gwlfert dros bob un nant, ond bod angen rhyw 5 pont sylweddol rhwng [[Pen-y-groes]] a [[Rhyd-ddu]].<ref>Archifdy Gwynedd, XD2/24838.</ref> | ||
Nodwedd sawl pont yw'r sarnau sydd yn arwain ati, oherwydd natur | Nodwedd sawl pont yw'r sarnau sydd yn arwain ati, oherwydd natur gorsiog iawn y tir o amgylch yr afon ei hun. Sarnau yw'r llwybrau a adeiledid trwy gorsdir i ffurfio llwybr sych. Mae'r rhai pwysicach wedi hen ddiflannu dan ffyrdd modern, ond gwelir enghreifftiau da ar hyd llwybrau cyhoeddus y dyffryn, lle maent yn dal i gael eu defnyddio. | ||
==Rhestr o bontydd y cwmwd== | ==Rhestr o bontydd y cwmwd== | ||
Rhestrir enwau'r pontydd dan enw'r afon sy'n llifo odanynt, ac yn nhrefn y pontydd o darddiad yr afon at ei haber. Nodir pontydd nad yw eu henwau'n hysbys trwy ddisgrifio eu lleoliad. Fe'u rhestrir fesul afon, o'i tharddiad hyd at yr aber, yn cychwyn o'r gogledd, sef [[Afon Gwyrfai]] sydd yn ffurfio ffin ogleddol y cwmwd. Heblaw am un neu ddau o achosion neilltuol, ni nodir pontydd troed, pomprennau, cerrig camu ac ati, gan eu bod yn dueddol o fod yn fyrhoedlog ac nid oes enwau ar fawr ohonynt. Mae categori ar wahân yn cynnwys erthyglau sy'n sôn am rydau sylweddol. | |||
===Afon Gwyrfai=== | ===Afon Gwyrfai=== | ||
| Llinell 45: | Llinell 45: | ||
===Afon Carrog=== | ===Afon Carrog=== | ||
* [[Pont Cefn | * [[Pont Cefn Pederau]] | ||
* [[Pont Dolydd]] | * [[Pont Dolydd]] | ||
* [[Pont Wyled]] | * [[Pont Wyled]] | ||
| Llinell 51: | Llinell 51: | ||
* [[Pont Pant-y-rhedyn]] | * [[Pont Pant-y-rhedyn]] | ||
* [[Pont Cae Doctor Bach]] | * [[Pont Cae Doctor Bach]] | ||
* [[Pont | * [[Pont Chatham]] | ||
* [[Pont droed ger Chatham]] | * [[Pont droed ger Chatham]] | ||
| Llinell 58: | Llinell 58: | ||
* [[Pont Llwyn-y-gwalch]] | * [[Pont Llwyn-y-gwalch]] | ||
* [[Pont Tŷ'n-y-nant]] | * [[Pont Tŷ'n-y-nant]] | ||
* [[Pont-y-felin]] [[(Glynllifon)]] | * [[Pont-y-felin]], [[Glynllifon|(Glynllifon)]] | ||
* [[Pont | * [[Pont Plas Newydd]] | ||
===Afon Foryd=== | ===Afon Foryd=== | ||
* [[Pont Rhyd-y-meirch]] | * [[Pont Rhyd-y-meirch]] | ||
===Afon | ===Afon Llyfni (yn cynnwys Afon Drws-y-coed)=== | ||
* Pont ar y B4418 ger [[Drws-y-coed]] | * Pont ar y B4418 ger [[Drws-y-coed]] | ||
* [[Pont y Gelli]] ger fferm Gelli-ffrydiau, dros nant yn | * [[Pont y Gelli]] ger fferm Gelli-ffrydiau, dros nant yn llifo i mewn i [[Afon Drws-y-coed]] | ||
* [[Pont Gelenau]] dros nant sy'n | * [[Pont Gelenau]] dros nant sy'n llifo i mewn i [[Llyn Nantlle Uchaf|Lyn Nantlle Uchaf]] | ||
* [[Pont Baladeulyn]] dros [[Afon Garth]] sy'n | * [[Pont Baladeulyn]] dros [[Afon Garth]] sy'n llifo i mewn i [[Llyn Nantlle Uchaf|Lyn Nantlle Uchaf]] | ||
* Pont newydd rhwng pentref [[Nantlle]] a'r Ffridd | * Pont newydd rhwng pentref [[Nantlle]] a'r Ffridd | ||
* [[Pont Sarn Wyth-dŵr]] | * [[Pont Sarn Wyth-dŵr]] | ||
| Llinell 90: | Llinell 90: | ||
* Pont ger Ynys-yr-arch | * Pont ger Ynys-yr-arch | ||
* Pont ger [[Ysgol Ynys-yr-arch]] | * Pont ger [[Ysgol Ynys-yr-arch]] | ||
* [[Pont | * [[Pont Ynyspwntan]] | ||
===Afon Desach=== | ===Afon Desach=== | ||
| Llinell 99: | Llinell 99: | ||
===Afon Hen=== | ===Afon Hen=== | ||
* [[Pont-y-felin]] [[(Gurn Goch)]] | * [[Pont-y-felin]], [[Gurn Goch|(Gurn Goch)]] | ||
===Afon Tâl=== | ===Afon Tâl=== | ||
* [[Pont Tyddyn Drain]] | * [[Pont Tyddyn Drain]] | ||
* [[Pont Tŷ'n | * [[Pont Elernion]] | ||
* Pont islaw'r Swyddfa Bost | * [[Pont Maesyneuadd (pompren)]] | ||
* Pont | * [[Pont Tŷ'n-y-gors]] | ||
* [[Pont Afon (islaw'r Swyddfa Bost)]] | |||
* [[Pont Morfa]] | |||
* [[Pont Lan Môr]] | |||
===Afon Erch=== | ===Afon Erch=== | ||
* [[Pont Mur-y-goeden]] dros lednant [[Afon Erch]] ar y ffîn â chantref Llŷn | * [[Pont Mur-y-goeden]] dros lednant [[Afon Erch]] ar y ffîn â chantref Llŷn | ||
* [[Pont-y- | * [[Pont-y-gydros]] | ||
==Cyfeiriadau== | ==Cyfeiriadau== | ||
Golygiad diweddaraf yn ôl 17:02, 10 Ionawr 2022
Dyma erthygl gyffredinol am Bontydd Uwchgwyrfai ar ffyrdd a llwybrau lle maent yn croesi afon. Gweler erthygl ar wahân am bontydd rheilffordd.
Isod fe restrir yr holl bontydd dros ddŵr y gwyddys amdanynt o fewn ffiniau'r cwmwd, ac (os oes erthygl wedi ei dechrau ar bont) trwy glicio ar yr enw mi ewch at y dudalen honno'n syth. Y prif ffynonellau am fodolaeth pontydd y cwmwd yw:
- mapiau Ordnans o 1888 ymlaen[1]
- cynlluniau a manylebau Syrfewr y Sir yn Archifdy Gwynedd,[2]
- dogfennau amrywiol o fewn ffeiliau'r Llys Chwarter, [3]
Pontydd a'u hanes
Mae pontydd wedi bod yn nodwedd o brif ffyrdd y sir ers y Canol Oesoedd, ac yn aml mae eu henwau wedi parhau hyd heddiw er i'r bont wreiddiol gael ei hailadeiladu sawl tro erbyn hyn. Ers cyfnod y Tuduriaid, mae awdurdodau'r sir (ar ffurf yr ynadon a eisteddai mewn sesiynau gweinyddol o'r Llys Chwarter) wedi bod yn gyfrifol am godi ac atgyweirio pontydd cyhoeddus.
Cyn bod pont, yr oedd yna fel rheol ryd o ryw fath, neu efallai gerrig camu, ac yr oedd yn haws i geffyl (neu hyd yn oed gerddwr ar droed) rydio afon na mynd y ffordd hir o amgylch y rhwystr, er mor beryglus y gallai hynny fod ar adegau o lif mawr. Yn y dyddiau cynnar iawn, pan orchuddid llawer o'r tir â choedwigoedd a chorsydd, byddai'n haws defnyddio'r traeth i deithio ymhell ac, yn y fan honno, haws efallai oedd rhydio afon fel yr ymledai ar draws y tywod a'r cerrig ar adegau o drai. Yn y mewndir, ar wahân i Afon Gwyrfai ac Afon Llyfnwy fodd bynnag, haws yn nyddiau cynnar teithio oedd osgoi mannau peryglus gyda cheunentydd ac ati a chwilio am fan lle rhedai'r afon yn fas, os yn llydan.
I ddechrau, ar y prif lwybrau teithio y codwyd pontydd, rhai ohonynt i osgoi perygl penodol (e.e. Pont y Cim) a rhai eraill i hwyluso trafnidiaeth fel y daeth cerbydau olwynog yn fwy cyffredin (ar ôl tua 1700). Cynyddodd yr angen fel y datblygodd yr angen am symud nwyddau trwm, megis llechi, gyda'r gwaith o adeiladu ffyrdd tyrpeg o 1780 ymlaen. Erbyn canol y 19g., prin oedd y rhydau oedd yn dal i gael eu defnyddio, ar wahân i rai ar ffermydd ac ambell i afonig fechan yn y mynyddoedd. Ym mis Mehefin 1855, fe ysgrifennodd Owen Jones, un o swyddogion y sir, at yr Arglwydd Newborough, Cadeirydd y Llys Chwarter, gan ddweud nad oedd yna fawr o ffyrdd a gynhelid gan y plwyfi nad oedd iddynt bont neu gwlfert dros bob un nant, ond bod angen rhyw 5 pont sylweddol rhwng Pen-y-groes a Rhyd-ddu.[4]
Nodwedd sawl pont yw'r sarnau sydd yn arwain ati, oherwydd natur gorsiog iawn y tir o amgylch yr afon ei hun. Sarnau yw'r llwybrau a adeiledid trwy gorsdir i ffurfio llwybr sych. Mae'r rhai pwysicach wedi hen ddiflannu dan ffyrdd modern, ond gwelir enghreifftiau da ar hyd llwybrau cyhoeddus y dyffryn, lle maent yn dal i gael eu defnyddio.
Rhestr o bontydd y cwmwd
Rhestrir enwau'r pontydd dan enw'r afon sy'n llifo odanynt, ac yn nhrefn y pontydd o darddiad yr afon at ei haber. Nodir pontydd nad yw eu henwau'n hysbys trwy ddisgrifio eu lleoliad. Fe'u rhestrir fesul afon, o'i tharddiad hyd at yr aber, yn cychwyn o'r gogledd, sef Afon Gwyrfai sydd yn ffurfio ffin ogleddol y cwmwd. Heblaw am un neu ddau o achosion neilltuol, ni nodir pontydd troed, pomprennau, cerrig camu ac ati, gan eu bod yn dueddol o fod yn fyrhoedlog ac nid oes enwau ar fawr ohonynt. Mae categori ar wahân yn cynnwys erthyglau sy'n sôn am rydau sylweddol.
Afon Gwyrfai
Mae'r pontydd hyn yn cysylltu glannau Uwchgwyrfai ac Isgwyrfai yr afon.
- Pont Rhyd-ddu
- Pont Cwellyn
- Pont y Betws
- Pont Cyrnant
- Pont Gwredog
- Pont Plas-y-bryn
- Pont Newydd
- Pont Faen (Llanwnda)
Afon Rhyd
- Pont yr Henryd
- Pont ger Ros-isaf
- Pont Cae-moel
- Pont Glan-rhyd
- Pont Henryd Isaf
- Pont Felinwnda
- Pont Storws
Afon Carrog
- Pont Cefn Pederau
- Pont Dolydd
- Pont Wyled
- Pont Wen
- Pont Pant-y-rhedyn
- Pont Cae Doctor Bach
- Pont Chatham
- Pont droed ger Chatham
Afon Llifon
- Pont ger Melin Forgan
- Pont Llwyn-y-gwalch
- Pont Tŷ'n-y-nant
- Pont-y-felin, (Glynllifon)
- Pont Plas Newydd
Afon Foryd
Afon Llyfni (yn cynnwys Afon Drws-y-coed)
- Pont ar y B4418 ger Drws-y-coed
- Pont y Gelli ger fferm Gelli-ffrydiau, dros nant yn llifo i mewn i Afon Drws-y-coed
- Pont Gelenau dros nant sy'n llifo i mewn i Lyn Nantlle Uchaf
- Pont Baladeulyn dros Afon Garth sy'n llifo i mewn i Lyn Nantlle Uchaf
- Pont newydd rhwng pentref Nantlle a'r Ffridd
- Pont Sarn Wyth-dŵr
- Pont newydd ger safle hen Chwarel Coedmadog
- Pont Ffatri
- Pont y Cim
- Pont Lyfni
Afon Crychddwr
Afon Cwm Dulyn
Afon Pant-glas
Afon Dwyfach
- Pont ger Ynys-yr-arch
- Pont ger Ysgol Ynys-yr-arch
- Pont Ynyspwntan
Afon Desach
- Pont ym mhentrefan Tai Lôn
- Pont Rhyd-y-beirion ar lednant Afon Desach ger pentref Capel Uchaf
- Pont Faen
- Pont Aberdesach
Afon Hen
Afon Tâl
- Pont Tyddyn Drain
- Pont Elernion
- Pont Maesyneuadd (pompren)
- Pont Tŷ'n-y-gors
- Pont Afon (islaw'r Swyddfa Bost)
- Pont Morfa
- Pont Lan Môr
Afon Erch
- Pont Mur-y-goeden dros lednant Afon Erch ar y ffîn â chantref Llŷn
- Pont-y-gydros