Llandwrog
Llandwrog yw un o blwyfi Uwchgwyrfai. Prif nodwedd y plwyf yw plasty mawreddog Glynllifon a 'r wal sy'n amgylchynu'r parc ac sydd yn 7 milltir o hyd. Mae pentref Llandwrog nid nepell o'r môr o gwmpas eglwys y plwyf. Mae'r plwyf hefyd yn cynnwys nifer o bentrefi a threflannau: Dinas Dinlle, Tŷ'nlôn, Bethesda Bach, Y Groeslon, Carmel, Maes Tryfan, Y Fron, neu Cesarea, Cilgwyn a (hyd nes i ffiniau plwyfi Llandwrog a Llanllyfni gael eu newid tua diwedd yr 20g), Nantlle. Fe elwir y darn mynyddig o'r plwyf, lle ceir tyddynnod a bythynnod chwarelwyr, rhostir a chwareli, yn Llandwrog Uchaf weithiau.
Ffiniau a thirwedd
Mae plwyf Llandwrog yn gorwedd rhwng Llanwnda i'r gogledd a Llanllyfni a Chlynnog Fawr i'r de. Yn ei ben mwyaf dwyreiniol, mae bellach yn ffinio ar blwyf Betws Garmon, wedi i'r plwyf hwnnw 'ennill' tir oddi ar Llanwnda ym 1894, pan newidiwyd llawer o ffiniau'r plwyfi, gan dorri'r cysylltiad hanesyddol rhwng ffiniau plwyfi eglwysig a ffiniau plwyfi 'sifil', a weinyddid gan gyngor etholedig. Tua diwedd yr 20g, enillwyd y tir ar drwyn penrhyn Abermenai oddi ar Llanwnda, ond cyn i'r ganrif ddiwethaf ddod i ben, collwyd tir ger Pen-y-groes, sef tir o gwmpas Garth Dorwen, (rhwng Pen-y-groes a'r Groeslon; a chwareli a phentref Nantlle, sydd bellach yn rhan o gymuned Llanllyfni.
Fe rannwyd y plwyf eglwysig tua chanol y 19g, gan godi eglwys newydd Sant Thomas rhwng Y Groeslon a Charmel i wasanaethu'r boblogaeth gynyddol ger y chwareli.
Mae'r tirwedd yn amrywio o draethau tywod a cherrig i forfa, tir gweddol ffwrythlon yn yr iseldir o gwmpas plasty Glynllifon, tir pori garw, corsydd a mawnogydd, a chopaon mynyddoedd sylweddol, gan gynnwys rhai creigiau serth megis Craig y Bera uwchben Drws-y-coed. Mae cryn goedwigo wedi digwydd o gwmpas Glynllifon, peth ohono'n blannu addurniadol; ond mae llawer o'r goedwig arall sy'n bodoli yn llwyni gwern a helyg. Efallai mai'r brif goedwig gynhenid a hynafol yw'r goedwig rhwng Gilwern a Thryfan Fawr, ger Maes Tryfan, ond dichon y bu llawer mwy o goed cyn i'r tir gael ei glirio gan dyddynwyr ar y naill law a pherchnogion chwareli ar y llall.
Roedd y plwyf yn rhan o Undeb Gwarcheidwaid Caernarfon at ddibenion Deddf y Tlodion o 1837 ymlaen.
Yr eglwys a'i sant
Eglwys fodern o ganol y 19g sydd ym mhlwyf Llandwrog, a godwyd ym 1857 (ynghyd â phorth y fynwent) mewn dull addurniadol wrth i'r pentref ei hun gael ei ddatblygu'n rhyw fath o 'bentref model', er mwyn difyrru llygaid yr Arglwydd Newborough, ei deulu a'i wahoddedigion wrth iddynt fynychu gwasanaethau. Yn wir, mae'r eglwys yn ymdebygu i gapel preifat tirfeddiannwr yn hytrach nag eglwys blwyf, oherwydd prinder seddau, ac mae'r seddau sydd yno yn wynebu ei gilydd - er, erbyn hynny, mae'n debyg fod llawer o'r plwyfolion nad oeddynt yn gaeth i dir rhent neu swyddi ar ystad Newborough wedi troi at y capeli anghydffurfiol.
Dywedir fod yr eglwys bresennol wedi ei hadeiladu o gwmpas yr hen eglwys, ac wedi i'r gwaith ar y waliau gael ei gwblhau, chwalwyd yr hen eglwys gan gario'r rwbel allan trwy'r drws. Mae'n amlwg fod eglwys wedi bod ar y safle ers canrifoedd lawer, ac mae lefel y fynwent mewn cymhariaeth â'r tir amgylchynol yn awgrymu hynny. Hefyd, yn yr eglwys newydd, mae nifer o gofebau a chreiriau sy'n dyddio'n ôl mor bell â 1700. Mae'n bosibl fod yr eglwys flaenorol wedi ei hailadeiladu tua'r adeg honno gan fod nifer o eitemau yn dyddio o 1700-1703, fel pe bai angen gosodiadau newydd bryd hynny.
Cysegrwyd yr eglwys i Sant Twrog, ac mae'r cysegriad hwn yn awgrymu bod eglwys, neu lan, wedi bod ar y safle ers dyddiau cynnar Cristnogaeth yng Nghymru. Credir i Twrog fyw yn ystod y 6-7g, a'i fod yn fab i Ithel Hael, a ddaeth i Gymru o Lydaw. Mae nifer o eglwysi eraill yn gysylltiedig ag ef, sef Maentwrog (Meirionnydd), Bodwrog (Sir Fôn) a chapel (sydd bellach yn furddun) ar Garreg y Capel (Chapel Rock) yn aber yr Afon Hafren ger Beachley, swydd Caerloyw (nid nepell o Gas-Gwent).
Tai pwysig ac enwogion
Mae nifer o fân blastai yn y plwyf, megis Tryfan Fawr, Llwyn-y-gwalch, Bodfan, Plas Newydd, Collfryn Mawr a Mount Hazel.
Fodd bynnag, nid oes yr un plasty arall i gymharu o ran statws, hanes a maint â Glynllifon, cartref y teulu Glyn, a'u holynwyr y Wynniaid a ddyrchafwyd yn y 18g gyda theitl Arglwydd Newborough. Ymysg aelodau pwysicaf y teulu oedd y tri brawd Thomas Glynn, AS a botanegydd, John Glynn y Sarsiant ac Edmund Glynn - ill dau'n gefnogwyr Cromwell - a Syr Thomas Wynn, Arglwydd 1af Newborough. Yn y 19g, gwnaeth Spencer Bulkeley Wynn, 3ydd Arglwydd Newborough lawer i harddu'r ystad a gwella ffermdai'r ardal.
Ymysg unigolion pwysig a hanai/sy'n hanu o'r plwyf neu a drigai/sy'n trigo ynddo yr oedd:
- Wil Aaron cynhyrchydd ffilmiau o'r radd flaenaf, sefydlydd cwmniau teledu ac awdur.
- Griffith Davies y mathemategwr blaenllaw
- Y Brodyr Francis cantorion enwog
- Dafydd Glyn Jones ysgolhaig, beirniad llenyddol, sefydlydd gwasg deuluol, blogiwr craffaf Cymru, ayb.
- Huw Jones Cadeirydd S4C
- y dramodwr a'r beirniad llenyddol a'r nofelydd John Gwilym Jones
- y bardd Gerallt Lloyd Owen
- y llenor Gruffudd Parry
- yr ysgolhaig, y llenor a'r beirniad llenyddol Thomas Parry,
- y Parch.John Parry, awdur Rhodd Mam, cyhoeddwr a gweinidog gyda'r Methodistiaid Calfinaidd
- Ellis Roberts (Elis Wyn o Wyrfai), bardd, golygydd ac offeiriad
- Morris T. Williams, beirniad, nofelydd a newyddiadurwr
Y pentref
'Pentref model' (sef pentref a adeiladwyd gan dirfeddiannwr gyda golwg ar greu rhywle atyniadol i'r llygad yn ogystal ag at anghenion y trigolion) yw Llandwrog ar ei ffurf bresennol yn ôl yr argraff gyntaf a geir ohono. Hyd nes i'r ffordd dyrpeg gael ei gwneud, roedd y briffordd o Gaernarfon i Bwllheli'n pasio trwy'r pentref. Mae darn o'r hen "briffordd", sef y Lôn Gul, yn aros i ddangos mor wael oedd cyfleusterau teithio ddau gan mlynedd yn ôl. Fel y dywedwyd uchod, ailadeiladwyd y pentref i gyd yng nghanol y 19g gan y tirfeddiannwr lleol (gan gynnwys yr eglwys ac ysgol eglwysig) mewn dull 'pictiwresg' fel addurn ar yr ystad: mae pentref arall tebyg iddo yn Llandygái ger Bangor. Un nodwedd ddiddordol yw'r cytiau pwmp dŵr sy'n dal i sefyll (ond heb eu cyflenwad dŵr bellach!).
Erbyn hyn, yr unig gyfleuster yn y pentref yw tafarn y Delyn, neu ar dafod leferydd pawb o'r ardal, "Tŷ'n Llan". Bu swyddfa bost a siop yma tan y 1970au, ond ar ôl iddi gau, aeth pobl leol ati i geisio codi'r arian i agor siop gymunedol newydd, ond yn anffodus methiant fu'r fenter ar ôl ychydig flynyddoedd. Nid oes yma neuadd bentref, a defnyddir yr ysgol ar gyfer ambell i weithgaredd cymunedol. Mae yma hefyd ganolfan ar gyfer y tîm gwylwyr y glannau gwirfoddol, a dywedir mai dyma oedd y tîm cyntaf o'i fath.
Roedd yr Arglwydd Newborough yn elyniaethus tuag at godi capeli ar ei dir, ond ar ôl cryn drafferth cafodd y Methodistiaid Calfinaidd dir i godi Capel Bwlan tua hanner milltir o'r pentref. Dywedir i'r Arglwydd blannu coed rhwng y capel a'r olygfa o'r Eifl, naill ai i sbeitio'r saint, neu i guddio'r capel o'i olwg pan fynychai wasanaethau yn yr eglwys!