Griffith Lewis

Roedd Griffith Lewis (1834-?1911) yn llyfrwerthwr, argraffydd a llyfr-rwymwr ym Mhen-y-groes.

Ganed Griffith Lewis ym 1834. Mab fferm Cwellyn ydoedd, yn fab i William Lewis (ganed 1795) ac Ellen (neu Elinor, ganed 1809). Ganed y tad yn Llanfrothen a’r fam ym mhlwyf Llanwnda. Er bod Cwellyn yn gorwedd o fewn ffiniau hen blwyf Llanwnda a oedd, yr adeg honno, yn ymestyn i ben uchaf Dyffryn Gwyrfai, fe’i bedyddiwyd 27 Ebrill y flwyddyn honno yn eglwys plwyf Betws Garmon, yr ochr arall i Afon Gwyrfai ond yn nes o lawer at Gwellyn. Erbyn 1841, roedd y teulu wedi symud i Ryd-ddu, a’r tad wedi rhoi’r gorau i ffermio ac wedi derbyn gwaith yn y mwynfeydd copr lleol. Symud fu hanes y teulu eto, fodd bynnag ac, ym 1851, Bwlch y Gylfin oedd eu cartref – y tad yn parhau’n fwynwr, a Griffith, yn 17 oed erbyn hynny, yn fwynwr hefyd. Ysywaeth, mae’n ymddangos na chofnodwyd Griffith Lewis yng Nghyfrifiad 1861, er bod gweddill y teulu’n dal i fyw ym Mwlch y Gylfin.

Yn ôl pob tebyg, sefydlodd Griffith ei fusnes fel gwerthwr papur ysgrifennu a llyfrwerthwr ym 1863, a hynny ym mhentref Pen-y-groes, pentref oedd ar ei dwf mwyaf fel canolfan Dyffryn Nantlle yr adeg honno. Ceir ei hanes yng Nghyfrifiad 1871 ym Mhen-y-groes, yn byw yn un o dai neu siopau “Lower Penygroes”. Fe’i disgrifir yn y ddogfen honno fel “stationer”. Yn byw gydag ef roedd ei wraig, Elizabeth, wyth mlynedd yn iau nag ef, hithau o blwyf Llanllyfni. Mae’n debyg iddynt briodi ym 1864. Roedd eu tri phlentyn, Griffith, Margret a William hefyd wedi eu geni ym mhlwyf Llanllyfni, ac yn ôl pob tebyg felly ym Mhen-y-groes ei hun. Ddeng mlynedd yn ddiweddarach, ym 1881, mae ei gyfeiriad yn cael ei ddisgrifio’n gliriach, sef 5 Rhes Glandŵr. Bellach yr oedd dwy ferch ychwanegol yn y teulu, sef Elen Jane a Lizzie. Erbyn 1881, fe’i disgrifiwyd fel llyfr-rwymwr. Yn byw gyda’r teulu roedd brawd iau Griffith, sef William Lewis, 40 oed, ac yntau hefyd yn cael ei ddisgrifio fel llyfr-rwymwr – arwydd efallai fod y busnes yn cynyddu. Erbyn 1891, y cyfeiriad a roddir yw 4 Heol y Dŵr, ac fe ddisgrifir Griffith fel llyfrwerthwr a gwerthwr papur ysgrifennu (“stationer”). Yr oedd ganddo fab arall erbyn hynny hefyd, sef David, a aned ym 1884. Yng Nghyfrifiad 1901, fe welir fod y teulu wedi symud i 20, Heol y Dŵr. Disgrifir David fel prentis argraffydd, a’i dad fel llyfr-rwymwr. Serch y gwahaniaethau dros y blynyddoedd yn nisgrifiad galwedigaeth Griffith, mae’n debyg mai cyflawni’r holl waith ynglŷn ag argraffu, rhwymo a gwerthu llyfrau a deunyddiau ysgrifennu a wnâi.

Hysbyseb yn Seren Gomer, 2 Medi 1871

Wynebddalen un o lyfrau Griffith Lewis yn dangos ei waith glân

Ymysg ei gyhoeddiadau, y ddau lyfr enwocaf o ddigon – ac efallai’r unig ddau a ddefnyddir hyd heddiw - oedd dwy gyfrol o ddiddordeb hanesyddol. Y gyntaf o’r ddwy gyfrol hyn oedd Nant Nantlle gan Maeldaf Hen, sef y Parch. W.R. Ambrose, a gyhoeddwyd ym 1872. Mae nodyn argraffydd neu goloffon y gyfrol yn ei ddisgrifio fel argraffydd, llyfrwerthydd &c, Pen-y-groes, a gyhoeddwyd wedi i Griffith hel digon o danysgrifiadau amdani. Yr ail gyfrol nodedig oedd y casgliad o lythyrau pobl enwog gan Myrddin Fardd, Adgof Uwch Anghof, a gyhoeddwyd ym 1883, gyda Griffith yn cael ei ddisgrifio fel argraffydd a chyhoeddwr. Rywbryd ar ôl iddo symud i Ben-y-groes daeth Griffith Lewis yn flaenor yng Nghapel Bethel, capel y Methodistiaid Calfinaidd yno – ac yn wir ysgrifennodd draethawd am hanes yr achos a ddefnyddiwyd yn helaeth gan William Hobley yn ei lyfr ar hanes yr enwad yn Arfon. Chwaraeodd ran gynyddol yn y gymdeithas leol hefyd, yn ysgrifennydd eisteddfodau, ac yn ysgrifennydd cymdeithas adeiladu newydd y dyffryn.

O ran gwleidyddiaeth, roedd yn weithgar dros y Rhyddfrydwyr yn lleol, gan ysgrifennu ar faterion etholiadol at John Bryn Roberts, yr aelod seneddol Rhyddfrydol o 1885 ymlaen. Erbyn hynny roedd yn defnyddio’r enw “Eryri House” ar gyfer ei siop a chartref y teulu. Yn rhai o’i lythyrau, mae’n defnyddio’r enw “Griffith D. Lewis”, ond nid oes cyfeiriad arall wedi dod yn amlwg yn esbonio beth oedd “D” yn sefyll drosto.

Ond ysywaeth, 1885 oedd uchafbwynt ei lwyddiant a’i safle cymdeithasol yn y dyffryn. Yn fuan byddai elfen arall o weithgaredd Griffith Lewis yn dod i’r golwg. I bob ymddangosiad, roedd ei fusnes yn un llewyrchus ac yr oedd ei gwsmeriaid (yn enwedig ei gyd-aelodau Calfinaidd) yn dod o bob cwr o’r sir. Ond nid oedd popeth fel yr ymddangosai, ac yr oedd wedi mynd i drybini oherwydd ei swydd ychwanegol fel ysgrifennydd y gymdeithas adeiladu.

Roedd Griffith wedi ei benodi’n ysgrifennydd Cymdeithas Adeiladu Dyffryn Nantlle pan ffurfiwyd y gymdeithas honno ym 1876. Fe ymddengys nad oedd trefniadau cyfrifo’r gymdeithas yn gadarn iawn, a chaniateid i bobl dalu unrhyw arian a oedd yn ddyledus i’r ysgrifennydd yn ogystal ag i’r trysorydd ac, oherwydd hyn, gwelodd Griffith gyfle i symud arian yn ôl ac ymlaen rhwng y gymdeithas a’i fusnes, er mwyn (mae’n debyg) osgoi problemau byr-dymor llif arian gan y naill na’r llall. Rhaid ei fod yn gwybod nad oedd hyn yn dderbyniol gan iddo fod yn ofalus na fyddai cyfrifon y Gymdeithas yn dangos hynny. Daeth i’r amlwg fod pethau wedi mynd o ddrwg i waeth pan gafwyd dirwasgiad ariannol yn y farchnad dai ym 1879, ond ceir awgrym yn yr adroddiadau papur newydd fod ymddiriedolwyr y Gymdeithas yn fodlon i Griffith Lewis geisio adfer y sefyllfa ariannol. Aeth pethau o ddrwg i waeth fodd bynnag, gan iddo geisio adennill y colledion trwy brynu deg o dai heb orffen eu hadeiladu, gyda’r bwriad o’u gwneud yn ddiddos, ac wedyn yn eu hail-werthu – ond methwyd â chael hyd i brynwyr. Daeth yr holl dwyll yn amlwg pan ddarganfu’r archwilwyr ddiffygion ac olion twyll yn y cyfrifon. Wedi cryn helynt, gwelodd Griffith Lewis nad oedd ganddo ddim dewis ond wynebu canlyniadau ei weithredoedd neu ffoi, a ffoi a wnaeth, fel y gwelir isod, gan gymryd nifer o docynnau trên i guddio manylion ei siwrne.

Syfrdanwyd yr ardal pan ddiflannodd yn sydyn fis Mai 1886; ymddangosodd yr hanes canlynol ym mhapur ‘’Y Celt’’:

YSGRIFENYDD CYMDEITHAS ADEILADU AR GOLL. Taenir chwedlau o bob math am ymadawiad Mr Griffith Lewis, Argraffydd a Llyfr-rwymydd, Penygroes, ger Caernarfon, ond ychydjg o sail a ddylid roddi arnynt hyd nes y ceir sicrwydd penodol ac awdurdodedig. Fodd bynag, haerir i Griffith Lewis ymadael o Benygroes gyda'r gerbydres foreu Sadwrn, yr 22ain cynfisol, gan godi return ticket i Bwllheli. Yn hytrach na myned i'r lle olaf a enwyd, cymerodd return ticket i Borthmadog, or hwn Le, fe hysbysir, yr aeth ymlaen i Trallwm. Nid oes wybodaeth eto pa faint yw yr holl ddiffygion, ond sicrheir eu bod o 1200p i 1500p. Mae yr amgylchiad wedi creu teimlad mawr yn ardal Penygroes, gan fod Griffith Lewis yn dal safle barchus a chyfrifol yn y lle, ac yn dra adnabyddus trwy'r holl sir (ar gyfrif eangder ei fasnach fel llyfrwerthydd, &c., yn enwedig yn mhlith y Methodistiaid Calfinaidd gyda y rhai yr oedd yn ddiacon).

Ond nid yn y Trallwng y gorffennodd ei siwrne. Aeth yn ei flaen i Lundain; ac wedi cyrraedd Llundain, teithiodd i Fryste a chael lle ar long a oedd ar fin hwylio am Ganada. Rywsut, cyrhaeddodd y newyddion ei fod wedi cyrraedd Québec, anfonwyd gwarant at yr awdurdodau yno i’w arestio, a dyna a wnaed ganol mis Mai. Anfonwyd un o blismyn Heddlu Sir Gaernarfon draw i’w gyrchu’n ôl i Gymru, lle cafodd ei garcharu’n syth i aros ei brawf. Yn y man fe’i traddodwyd i sefyll ei brawf ym Mrawdlys Caer fis Hydref. I bob ymddangosiad roedd o mewn sioc ac yn ofni’r gwaethaf, ond plediodd yn euog yn syth i’r cyhuddiadau yn ei erbyn – er, yn wir, prin y byddai wedi medru cynnig unrhyw dystiolaeth i’r gwrthwyneb. Cafodd ei ofnau eu gwireddu hefyd; fel sy’n dod yn amlwg wrth ddarllen hanes ei brawf, prin y dangosodd y barnwr unrhyw gydymdeimlad na thrugaredd wrth ei ddedfrydu. Roedd yr hanes yn llenwi’r papurau newydd ar draws Cymru a thu hwnt, ac mae’n werth darllen yr isod o bapur newydd ‘’Y Werin’’ yn fanwl er mwyn deall holl oblygiadau ac ystyriaethau’r achos (ni newidwyd dim ar y sillafu na’r gramadeg, er mwyn cadw blas y stori).

ACHOS GRIFFITH LEWIS, PENYGROES. DEDFRYD DROM. Dydd Mawrth, yn Mrawdlys Caerlleon a Gogledd Cymru, gerbron y Barnwr Wills, cyhuddwyd Griffith Lewis, Penygroes, diweddar ysgrifenydd Cymdeithas Adeiladu Dyffryn Nantlle, o chwiw-ladrata amryw symiau yn nghyda ffugio cheque, ac addefodd yntau ei euogrwydd. 

Amddiffynid gan Mr Marshall, yr hwn a ddywedodd fod y carcharor yn cyfaddef ei euogrwydd o chwiw-ladrata yn nghyda ffugio cheque am 5p 5s. Yr oedd yn amlwg fod yr achos yn un tra phoenus can belled ag yr oedd a wnelo i'r carcharor yn nghydag aelodau y gymdeithas adeiladu. Bu yn cario yn mlaen waith argraphydd a llyfrwerthydd yn Mhenygroes, am y 23 mlynedd diweddaf. Yn ystod yr holl amser yna yr oedd yn aelod ac yn swyddog eglwysig gydag enwad parchus, a cheid digon o dystiolaethau i brofi ei fod yn ddyn gonest a gweithgar, ac yn gwneyd ei oreu i dalu ei ffordd yn mlaen. Yn y flwyddyn 1877-78 yr oedd y llwyddiant masnachol yn fawr yn y wlad, a safai tai-feddiannau yn bur uchel yn eu cysylltiad â chymdeithasau adeiladu. Ffurfiwyd Cymdeithas Adeiladu Dyffryn NantlIe, yn 1876, a phenodwyd y carcharor yn ysgrifenydd, a pharhaodd yn y swydd hyd yn bur ddiweddar. Yn 1879, cymerodd dirwasgfa le ar fasnach yn y cylchoedd hyny, yr hyn effeithiodd yn fawr ar y gymdeithas yn gystal ag ar amgylchiadau y carcharor, yr hyn a'i harweiniodd i ddyled, ac yr oedd yn rhaid iddo gyfarfod ysgrif-rwymebau o 89 a 100p. Yn anffodus iddo ef, yr oedd gan gymdeithas gyfundrefn lac i drafod ei masnach, canys yn lle talu yr arian i'r trysorydd telid hwynt i'r ysgrifenydd. Pan ddaeth yr ysgrif-rwymebau crybwylledig yn daladwy, defnyddia y carcharor yr arian oedd yn ei ddwylaw perthynol i'r gymdeithas i'w talu, ond trefnodd i dalu i'r gymdeithas ar ran y personau ag y defnyddiodd eu harian mewn trefn iddynt allu cadw meddiant o'u hanedd-dai. Y canlyniad o hyn ydoedd ei fod yn gorfod gwneyd taliadau misol ar ran personau ag oeddynt wedi talu eu gwystliadau (mortgages) yn llawn, ac felly, bu raid iddo ffugio y llyfrau. Y flwyddyn ganlynol, mewn trefn i gael ei hunan allan o'r dyryswch prynodd 13 o dai am 1000p. Cafodd 900p ar y gwystlweithredoedd, gan adael 100p i'w talu ganddo ef yn nghyda 200p am orphen adeiladu y tai a'u gwneyd yn gymwys i'w preswylio. Dygodd hyn ef i fwy o ddyryswch, canys methodd osod na gwerthu y tai. Gwelai ei arglwyddiaeth pa fodd yr oedd y carcharor yn graddol fyned i anhawsderau o'r dechreu a pharhai i gymeryd arian o goffrau y gymdeithas o dro i dro. Yr oedd y taliadau hyn, y rhai a wneyd i'w ddwyn allan o'i ddyryswch, yn ei suddo yn ddyfnach iddo yn barhaus. Ac felly yr aeth pethau yn mlaen hyd fis Mai diweddaf pryd y dywedodd yr archwilwyr wrtho fod yna afreoleidd-dra yn y llyfrau. Cyfaddefodd yntau y cyfan ar unwaith, a datganodd ei barodrwydd i drosglwyddo ei holl feddiannau i'r gymdeithas. Yr oedd yr ymddiriedolwyr eu hunain yn dueddol i gymeryd golygwedd dyner ar y mater, ond gan y teimlent eu bod yn rhwymedig i'r cyhoedd yn gystal ag i'r gymdeithas dygasant y cyngaws hwn yn mlaen. Pan ddeallodd y carcharor fod erlyniad yn anocheladwy gwnaeth dro pur ffôl - diangodd i'r America. Daliwyd ef ar ffwrdd llong yn Canada, ar y 9fed o Fehefin, ac y mae mewn dalfa er yr adeg hono. Byddai i un o'r ymddiriedolwyr gael ei alw yn mlaen i roddi tystiolaeth i'r llys parthed cymeriad y carcharor.— Galwyd enw yr ymddiriedolwr cyfeiriedig allan, ond ni ddaeth neb yn mlaen. 

Mr Bankes (yr hwn, gyda Mr E. W. W Edwards, a erlyniai) a ddywedodd fod y mater wedi ei gymeryd allan o ddwylaw yr ymddiriedolwyr, ac yn cael ei ddwyn yn mlaen yn awr gan y Trysorlys, ar ran pa un yr ymddangosai ef. Nis gallai ef gydsynio ag un neu ddau o sylwadau a ddywedodd Mr Marshall. Un o ba rai ydoedd mai yn 1879 y cymhellwyd y carcharor i fabwysiadu y llwybr a gymerodd. Darganfyddwyd wrth archwilio y llyfrau fod y carcharor wedi chwiw-ladrata symiau mawrion o arian y gymdeithas yn 1877. Gyda golwg ar y sylw arall, sef fod y carcharor yn ymdrechu ad-dalu yr arian o bryd i bryd, yr oedd yn rhaid iddo wneyd hyny er atal ei dwyll rhag dyfod i'r golwg. Yr oedd diffygion y carcharor, can belled ag y gallesid eu gwneyd allan gan yr archwilwyr, yn 1400p yn y man lleiaf. Gwir fod gan y carcharor gymeriad da, a dyna y rheswm paham yr oedd yn alluog i gyflawni y lladradau hyn.
Sylwodd y Barnwr ei fod ef yn deall fod y diffygion yn cyrhaedd 2000p. 

Dywedodd Mr Marshall eu bod yn 200p, ond ddarfod i'r carcharor dalu 600p i'r gymdeithas. 

Mr Bankes a ddywedodd ddarfod i 2035p gael eu cymeryd, yn ol yr archwiliad. Ond i gyfarfod y rhai hyn ad-dalwyd 656p o 1877 i 1886. Wrth gymeryd 656p allan o'r 2035p, gadewid gweddill o yn agos i 1400p. Dywedodd Mr. Marshall can belled ag yr oedd ef wedi myned drwy y tystiolaethau, nas gallai ef weled unrhyw ddangosiad i'r perwyl fod y diffygion wedi cymeryd lle mor foreu a 1877. 

Addefodd Mr Bankes nad oedd yr un o'r cyhuddiadau yn cael eu dyddio mor foreu a 1877, ond cyfeirio yr oedd ef at ddarganfyddiadau a wnaed yn ystod yr archwiliad. 

Y DDEDFRYD.  
Y Barnwr, wrth gyhoeddi y ddedfryd, a ddywedodd, - Griffith Lewis, yr ydych wedi cyfaddef euogrwydd i gyfres o gyhuddiadau ag sydd yn galw arnoch i ateb am un o'r achosion gwaethaf o dwyll a lladrad a fu erioed ger fy mron i. Am saith mlynedd - ac yr wyf yn cymeryd y dyddiadau a awgrymwyd gan eich dadleuydd chwi eich hun - aethoch yn mlaen i yspeilio y gymdeithas i ba un yr oeddych yn wasanaethydd ac o'r hon yr oeddych yn aelod ymddiriedgar. Pan elwir arnoch i ateb trosedd o'r fath yma, ac y mae yn un hynod greulawn, oherwydd eich bod wedi cymeryd arian personau ag sydd yn llawer llai galluog i ddal y golled nag oeddych chwi pan gymerasoch yn eich pen i gyflawni yr anfadwaith hwn. Dywedir wrthyf eich bod yn ddyn o gymeriad rhagorol, ac yn un o arweinyddion y corph crefydd i ba un y perthynech. Mae cyfeiriad o broffes grefyddol ac anonestrwydd personol yn gwneyd drwg anrhaethol i achos crefydd, canys dengys y possiblrwydd i ddyn fod yn feddiannol ar nodau allanol duwioldeb a dylanwadau crefyddol, ag eto ei galon heb ei chyffwrdd a hwynt. Yn yr achos hwn mae y lladradau wedi bod yn myned yn mlaen am gyfnod o dros saith mlynedd, ac nid oedd yn bosibl eu cyflawni ond drwy gyfnod o gymeriad disglaer a dull afler y rhai cysylltiedig a'r cymdeithasau hyn i drafod eu goruchwylion. Mae yn annichonadwy trafod eich achos chwi yn wahanol i eiddo ugeiniau o ddynion ereill a safasant yn eich sefyllfa chwi o dan gyffelyb amgylchiadau. Dywedir wrthyf eich bod mewn iechyd gwael. Os ydyw hyny felly, cymerir y peth i ystyriaeth gan y rhai hyny ag y bydd gofal cario y ddedfryd allan arnynt, oherwydd ni chedwir yr un dyn mewn carchar yn y wlad hon o dan amgylchiadau a beryglant ei fywyd. Ac ni ddylid cymeryd dim yn llai na hyny i ystyriaeth, canys tybiaf ei bod yn wrthun dyweyd y dylai dyn o iechyd gwanaidd gael cosp wahanol i ddyn cryf ddim mwy nag y dylai dyn gyda phlant gael dedfryd ysgafnach, am gamddefnyddio ymddiriedaeth a roddwyd ynddo, mwy na hen lanc neu wr priod heb blant. Rhaid i mi pasio arnoch y ddedfryd a besir agos yn ddieithriad yn yr achosion hyn, canys nid wyf yn gweled fod amgylchiadau yn tueddu yn y radd leiaf i'r ddedfryd fod yn wahanol. Y ddedfryd ydyw ar i chwi gael eich anfon i benyd-wasanaeth am bum' mlynedd. 

Pan glywodd y carcharor y ddedfryd gwelwodd ei wyneb a dirgrynai yn boenus, ac achosodd y datganiad gyffro neillduol yn y llys.

Apeliodd Mr Bankes ar fod i gostau cludiad y carcharor o'r America gael eu caniatau, ond dywedodd ei arglwyddiaeth ei fod yn ofni, oherwydd diffyg yn y gyfraith, nad oedd ganddo ef hawl i ymyryd â'r costau ag yr aed iddynt ar yr achlysur hwnw.

Erbyn gwanwyn 1891 pan wnaethpwyd y Cyfrifiad y flwyddyn honno, ac er y gosb o bum mlynedd o garchar gyda llafur caled, roedd wedi dychwelyd i Ben-y-groes at ei deulu a’i fusnes. Parhaodd yno weddill ei oes, ond efallai na fu ei fusnes mor llewyrchus. Mae’n ddiddorol sylwi fod llyfrau Myrddin Fardd a gyhoeddwyd ar ôl ‘’Adgof Uwch Anghof’’ wedi eu dwyn o’r wasg gan gyhoeddwyr eraill. Ac er i Griffith Lewis fod ar un adeg yn flaenor gweithgar a pharchus gyda’r Calfiniaid, ni sonnir amdano o gwbl gan William Hobley ond fel awdur ysgrif a ddefnyddiai wrth ymchwilio i hanes yr achos.

Bu farw Griffith Lewis 11 Ionawr 1911 yn 76 oed, gan adael eiddo gwerth £446. Yr adeg honno, fe’i disgrifiwyd fel llyfr-rwymwr, ac roedd yn dal i fyw yn Eryri House, Pen-y-groes. Bu i’w wraig Elizabeth Lewis ei oroesi.