Chwarel Brynfferam

Chwarel lechi ar gomin Moel Tryfan oedd Chwarel Brynfferam, (SH 518556). Safai yn uchel ar lethr ddeheuol Moel Tryfan a bu hanes hir ond pur aflwyddiannus iddi. Adroddir yr hanes yn fanwl yn llyfr Gwynfor Pierce Jones ac Alun John Richards ond, yn fras, cafodd ei hagor tua 1825 gan Robert Hughes, Tŷ Hen, Caernarfon, a bu rhwng 8 a 10 o chwarelwyr wrthi yno am rai blynyddoedd tan i Hughes farw ym 1828. Wedyn, ym 1848, aeth criw o chwarelwyr ati i weld a oedd llechi masnachol yn y graig. Buddsoddwyd arian gan nifer o bobl ddiarth ond heb gael unrhyw wir lwyddiant mewn gwirionedd.

Tua 1862, roedd Robert Parry Williams wedi ei gyflogi gan Gwmni Llechi Brynfferam Cyf. (cwmni â'i bencadlys yn Lloegr) fel rheolwr y safle. Ymysg y cyfranddalwyr roedd Thomas Savin, a oedd ar y pryd yn berchennog newydd Rheilffordd Nantlle. Roedd 20 o ddynion yn cael eu cyflogi ym 1866, a 34 y flwyddyn ganlynol. Serch hynny, pitw oedd y cynnyrch - 140 tunnell ym 1870. Daeth y cwmni i ben ym 1872, ond bu gwaith ysbeidiol am rai blynyddoedd wedyn, a chymerodd Syr Llewelyn Turner ddiddordeb yn y chwarel. Ym 1882 ffurfiwyd cwmni newydd, Cwmni Llechi Newydd Brynfferam Cyf. Y flwyddyn ganlynol, cynhyrchwyd 252 tunnell gan 18 o ddynion, a hynny heb wneud elw. Caewyd y chwarel eto ym 1884, ond fe'i hail-gychwynnwyd gyda dau o ddynion ym 1887; cychwynnwyd gweithio yno eto ym 1895 gyda phedwar neu bump, ac ym 1900 gyda rhwng 8 ac 11. Bu Turner farw ym 1904 a chaewyd y lle drachefn. Ym 1927, cymerwyd prydles gan Lewis Thomas, Caehaidd, a pharhaodd i weithio'n ysbeidiol tan y 1950au, fel arfer gan un chwarelwr rhan-amser.

Roedd Chwarel Pretoria yn fenter arall gerllaw a gychwynnwyd gan gwmni Brynfferam. Nid oedd gan y ddwy chwarel fach hyn gysylltiad â'r tramffyrdd a gysylltai'r chwareli eraill â'r rheilffyrdd mawr, ac nid oedd unrhyw beiriannau o gwbl yno tan 1951!