Chwarel Brynfferam

Chwarel lechi ar comin Moel Tryfan oedd Chwarel Brynfferam, (SH 518556). Safai yn uchel ar lethr ddeheuol Moel Tryfan a bu hanes hir ond bur aflwyddiannus iddi. Dywedir yr hanes yn fanwl yn llyfr Gwynfor Pierce Jones ac Alun John Richards ond yn fras, fe'i chafodd ei hagor tua 1825 gan Robert Hughes, Tŷ Hen, Caernarfon, a bu 8 i 10 o chwarelwyr wrthi am rai blynyddoedd tan i Hughes farw ym 1828. Wedyn ym 1848, aeth criw o chwarelwyr ati i weld a oedd llechi masnachol yn y graig. Buddsoddwyd arian gan nifer o bobl ddiarth ond hebgael unrhyw wir lwyddiant ar ôl gwneud.

Tua 1862, roedd Robert Parry Williams wedi ei gyflogi fel rheolwr y safle, dan Gwmni Llechi Brynfferam Cyf. (cwmni â'i phencadlys yn Lloegr). Ymysg y cyfranddalwyr oedd Thomas Savin, a oedd ar y pryd yn berchennog newydd Rheilffordd Nantlle. Roedd 20 o ddynion yn cael eu ctflogi ym 1866, a 34 y flwyddyn ganlynol. Serch hyn, pitw oedd y cynnyrch - 140 tunnell ym 1870. Daeth y cwmni i ben ym 1872, ond bu gwaith ysbeidiol gydol y blynyddoedd wedyn, a chymerodd Syur Llewelyn Turner ddiddordeb yn y chwarel. Ym 1882 ffurfiwyd cwmni newydd, Cwmni Llechi Newydd Brynfferam Cyf. Y flwyddyn ganlynol, cynhyrchwyd 252 tunnell gan 18 o ddynion, a hynny heb wneud elw. Caewyd eto ym 1884, ond ailgychwynwyd gyda dau o ddynion ym 1887; eto ym 1895 gyda phedwar neu bump, ac ym 1900 gyda arhwng 8 ac 11. Marwodd Turner ym 1904 a chaewyd y lle eto. Ym 1927, cymerwyd prydles gan Lewis Thomas, Caehaidd, a pharhaodd i weithio'n ysbeidiol tan y 1950au, fel arfer gan un chwarelwr rhan amser.

Roedd Chwarel Pretoria yn fenter arall gerllaw a wnaed gan gwmni Brynfferam. Fel Pretoria, nid oedd gan Brynfferam gysylltiad â'r tramffyrdd a gysylltai'r chwareli eraill â'r rheilffyurdd mawr, ac nid oedd unrhyw beiriannau o gwbl yno tan 1951!