Pen-y-groes (Llanwnda)

Daliwch eich gwynt! Mae awdur cychwynnol yr erthygl hon yn dal wrthi, a heb ei gorffen eto!

Enw ar dyddyn ac efaill oedd Pen-y-groes, plwyf Llanwnda. Roedd y tŷ'n dyddio'n ôl i'r 17g ac yn enghraifft o fwthyn wedi ei adeiladu o gerrig amrwd ar seiliau o gerrig mwy, a ffenestri bychain. Roedd ysgol yn hytrach na grisiau'n fodd i gyrraedd yr ail lawr. Roedd paredau coed a phlaster yn gwahanu'r ystafelloedd ac roedd y llawr yn bennaf yn llawr pridd. Erbyn canol yr 20g roedd y tŷ mewn cyflwr gwael iawn ac yn troi'n ddim mwy na furddun, er iddo gael ei enwi ar fap Ordnans 1953. a chwalwyd yr hyn oedd ar ôl cyn codi tŷ newydd (Yr Hen Efail) sydd yn gartref i Dafydd Wigley a'i deulu.

Mae'n debyg i'r enw fod yn hen iawn ac yn cofnodi bodolaeth hen groesffordd ddiflanedig ar y lôn o Gaernarfon i Bwllheli, a hynny cyn i'r dyrpeg newid trefn y ffyrdd. Erbyn heddiw, mae'r safle hanner ffordd rhwng cyffordd y lôn i bentrefan Dinas a'r gyffordd le mae ffordd Rhostryfan yn gadael y lôn bost.

Ymddengys fod dau deulu yn byw ym Mhen-y-groes, un yn ffermio a'r llall yn cadw gefail, gan fod gof yn byw ac yn gweithio yno - a hynny mor ddiweddar â 1911, pan oedd John Francis Roberts (ganwyd tua 1876) yno.