Thomas Williams, Gwylfa

Cofeb Thomas Williams yng Nghapel Glan-rhyd

Roedd Thomas Williams, a ymddeolodd i blasty Gwylfa, tŷ mawr ar y Lôn Ganol rhwng Glan-rhyd a Llandwrog, yn fab i fasnachwr glo llwyddiannus yn Lerpwl. Fe'i ganed 15 Mawrth 1833 yn fab hynaf (o 6 o blant) i Richard a Margaret Williams. Melinydd oedd Richard (g.1807) yn wreiddiol, yn hanu o Gonwy; erbyn 1841 roedd wedi priodi â Margaret, dynes o Sir Fôn, (g.1806), ac erbyn 1833 pan aned Thomas roeddynt yn byw yn Nhŷ'r Felin, Trefriw lle roedd y tad yn felinydd. Roedd y felin ger y cei ar lan Afon Conwy ac yn fuan wedyn symudodd y teulu i Lerpwl lle sefydlodd y tad fusnes glo. Erbyn 1851 roedd y teulu wedi ymsefydlu mewn tŷ sylweddol, sef 19 Eldon Place, a'r tad yn cael ei ddisgrifio fel masnachwr glo a meistr 4 o ddynion, a Thomas, 18 oed, yn cael ei ddisgrifio fel cynorthwywr i fasnachwr glo. Erbyn hynny, enw'r cwmni oedd "Richard Williams a'i fab". Roedd Thomas felly'n berchennog rhannol ar y cwmni. Ffynnodd y busnes ac erbyn 1861 roedd y teulu wedi symud i 180 Vauxhall Road, Lerpwl, a'r tad yn cyflogi 21 o ddynion. Bu farw'r tad rywbryd rhwng 1871 ac 1881.

Rywbryd ar ôl 1861 priododd Thomas â dynes bymtheg mlynedd yn iau nag ef, sef Kate (neu Catherine), a hanai o Lanystumdwy. Ymsefydlodd y teulu ym Marsh Lane, Walton, West Kirby. Roedd y teulu'n dal yno ym 1871, ond erbyn 1880 (a bron yn sicr rai blynyddoedd cyn hynny) roedd Thomas a Kate wedi symud i fferm y Fron, Llanfaglan, lle disgrifiwyd Thomas fel masnachwr glo, ond yr oedd hefyd yn cyflogi dau was fferm. Tybed nad oedd Kate yn medru ymgynefino â'r ddinas?

Cawsant gartref ysbrydol hapus, mae'n debyg, yng Ngapel Pen-y-graig, Llanfaglan, a chodwyd Thomas yn flaenor yno. Roedd ef o'r farn y dylid atgyweirio'r capel a'i helaethu a pherswadiodd aelodau'r capel i glirio'r ddyled oedd ar yr hen adeilad, gan roi £300 at y gwaith o atgyweirio ac ymestyn. Agorwyd y capel ar ei newydd wedd ym 1881 ond roedd dyled sylweddol arno ac yn fuan symudodd Thomas a Catherine i Gwylfa, gan ymaelodi yng Nghapel y Bwlan, a gadael dyled o £230 i'r aelodau ym Mhen-y-graig ei thalu - swm a gymerodd tan 1898 iddynt ei glirio. Ar ôl symud i'r Bwlan, fe'i codwyd yn flaenor yno. Gwelodd angen am ysgoldy i wasanaethu ardal Dinas Dinlle, ac fe godwyd Capel y Morfa (MC), Dinas Dinlle ar ei draul ei hun ym 1895.

Rywbryd cyn 1891 roedd y ddau wedi ymsefydlu yn Gwylfa, gyda Thomas yn dal i fod ynghlwm wrth y busnes glo. Erbyn 1901, ac yntau'n 67 oed, roedd wedi ymddeol ac wedi colli ei wraig gyntaf, Catherine, ym 1892. Ym 1895, ail-briododd â Jane, dynes o Sarn Mellteyrn yn Llŷn, a hithau (fel Catherine) 15 mlynedd yn iau nag ef.

Ymddengys y bu Thomas Williams, lle bynnag yr oedd yn byw, yn gefnogol i achosion dyngarol a chrefyddol. Ef, i raddau helaeth, a noddodd adeiladu Capel Glan-rhyd (MC), Llanwnda, gan roi'r safle a £1000 at y gwaith (a gostiodd tua £2800 i gyd), ac fe'i codwyd yn un o bedwar blaenor cychwynnol yr eglwys.

Bu farw 8 Gorffennaf 1904 ar ôl dioddef iechyd gwael am rai blynyddoedd, a'i gladdu ym Mynwent Bryn'rodyn ar ôl gwasanaeth angladd yn ei gapel, Glan-rhyd. Roedd y nifer helaeth o ddynion a fynychodd yr achlysur yn dyst i'w enw da a'i barch o fewn ei enwad, a daeth nifer o rai dylanwadol o Lerpwl i'r achlysur. Dynion yn unig oedd yn yr angladd, a'i weddw Jane heb fod yn bresennol. Profwyd ei ewyllys yn ddiweddaraach y flwyddyn honno, a chofnodwyd ei fod wedi gadael cyfanswm o eiddo ac arian gwerth £23562. Roedd ei weddw Jane yn cael aros yn Gwylfa am ei hoes, ynghyd â derbyn gwaddol o £500 y flwyddyn (oni bai ei bod yn ail-briodi - os felly £250 yn unig fyddai'r swm). Aeth gweddill yr eiddo i'w ferch Annie, gwraig ei gyd-ysgutor, Walter E. Lloyd, Lerpwl - yntau'n fasnacahwr glo a hanai o Feidrim, Sir Gaerfyrddin.