Ystad Plas Llanfair
Mae Plas Llanfair yn sefyll ym mhlwyf Llanfair Is-gaer, nid nepell o gylchfan Griffiths Crosin a Phlas Menai. Cartref ydoedd i deulu Griffiths, hen deulu dylanwadol iawn am ganrifoedd. Er bod y rhan fwyaf o'r ystad ym mhlwyfi Llanddeiniolen a Llanfair Is-gaer roedd gan y teulu diroedd mewn plwyfi eraill. Erbyn y 19g, roeddent yn perchen ar nifer o ffermydd ym mhlwyf Llandwrog o gwmpas gwaelod pentref diweddarach Y Groeslon, yn cynnwys y tir lle saif Tafarn Pen Nionyn heddiw; hen enw swyddogol y darfarn oedd y Llanfair Arms.
Yn ogystal â safle'r dafarn, 'roedd gan yr ystad ffermydd Tyddyn Dafydd, Talsiencyn (neu Dalar Siencyn), Cae'r Tŷ (hen dyddyn a'i dir o bobtu'r rheilffordd yng nghyffiniau Mynwent Bryn'rodyn, a Chefn Eithin ym Methesda Bach. Roeddd yr ystad hefyd yn berchen ar dŷ tlodion a safai tua'r fan lle mae Lôn Newydd yn cychwyn ar allt Y Groeslon. roedd y rhain ym meddiant yr ystad mor gynnar â 1796, ac ymhell cyn hynny yn ôl pob tebyg.[1] Yn sgil cau Morfa Dinlle cafodd yr ystad pedwar cae, sef Parc, nid nepell o'r maes awyr presennol.[2]
Roedd yr ystad hefyd yn berchen ar Cwm, plwyf Clynnog Fawr a Cae Rhyg, plwyf Llanwnda o fewn ffiniau Uwchgwyrfai. Gwerthwyd holl eiddo'r ystad yn Uwchgwyrfai ym 1870.[3] Prynwyd Tyddyn Dafydd gan Ystad Glynllifon ac ym 1896 fe wnaed gwelliannau sylweddol i'r eiddo.[4] Yn sgil y gwerthiant hwn hefyd, dechreuwyd ar ddatblygiad Sgwar y Groeslon, gan i Ystad Glynllifon roi prydles i Evan Jones, Plas Dolydd ar ran o dir Tyddyn Dafydd i godi wyth o dai ym 1876.[5]