Tyrpeg Dolydd

Safai giât Tyrpeg Dolydd ar y ffordd dyrpeg a redai rhwng Glan-rhyd ym mhlwyf Llanwnda a Phen-y-groes, ger fferm yr Hendre, ar y darn o'r hen ffordd a oedd arfer â bod yn lôn bost yr A487 nes i Ffordd Osgoi Pen-y-groes agor yn 2000. Roedd y tŷ tyrpeg yn dal i sefyll tan y 1980au, pan gafodd ei ddymchwel er mwyn codi tŷ annedd newydd, sef Y Bwthyn. Yn wir, dyna oedd enw'r tŷ tyrpeg ei hun wedi iddo gau fel tollborth ac wedyn gwasanaethu fel tŷ fferm yr Hendre hyd 1919. Roedd y lleoliad wedi cael ei ddewis, mae'n debyg, er mwyn dal yr holl drafnidaeth a theithwyr a anelai am Ddyffryn Nantlle neu a ddeuai o'r dyffryn hwnnw. Fe'i codwyd rywbryd ar ôl 1810, er nad oes cyfrifon cynnar am incwm y giât. Yr arfer oedd i Ymddiriedolaeth Dyrpeg Sir Gaernarfon osod pob giât dyrpeg i'r sawl a gynigiai'r swm blynyddol uchaf am yr hawl i godi ar deithwyr a ai heibio'r giât. Giât y Dolydd oedd un o'r giatiau a ddeuai ag incwm sylweddol i'r Ymddiriedolaeth, gyda'r rhent yn amrywio rhwng £96 a £120 y flwyddyn, a hynny rhwng 1840 ac 1881. Dylid cymharu hyn efo'r rhent eithriadol o ryw £400 am giât Pont Seiont, a'r rhent pitw o £10 yn unig a delid am Dyrpeg Gelli yn Nantlle.