Hen Ddiwydiannau Ardal Rhostryfan

Yn y dyddiau gynt roedd yn rhaid i bob ardal ddarparu ar gyfer ei hangenrheidiau ei hun, yn flawd, dillad, esgidiau, brethyn ac yn y blaen. O ganlyniad ceid nifer dda o grefftwyr gwlad ym mhob bro, yn seiri coed a seiri maen, gofaint, melinwyr, teilwriaid, gwehyddion a chryddion. Nid oedd ardal Rhostryfan yn eithriad yn hyn o beth fel yr ymdriniodd W. Gilbert Williams yn ei ysgrif ar Hen Ddiwydiannau Ardal Rhostryfan.

Bu ffatri wlân brysur yn gweithredu yn Ffatri Tryfan tan ddechrau'r 20g ac roedd yn bwysig i Rostryfan a'r ardaloedd cyfagos. Roedd gwlân yn cael ei nyddu gartref yn aml ar droell gan ferched yn ystod y gaeaf ac yna ei gludo i'r ffatri i'w wehyddu'n frethyn. Roedd pandy ar gael wedyn yn hwylus yn Y Bontnewydd i bannu'r brethyn.

Yn Y Dolydd roedd barcdy i drin lledr ar gyfer esgidiau. Tu allan i'r barcdy roedd nifer o gafnau dŵr a rhoddid rhisgl derw yn y rhain. Roedd y rhisgl o gymorth i feddalu a lliwio'r lledr ac yn aml hefyd ychwanegid piso at y gymysgedd i'r un diben. Arferai rhai fynd o gwmpas tai'n casglu cynnwys potiau siambr i'r pwrpas hwn! Ar ôl tynnu'r blew neu'r gwlân oddi ar y crwyn fe'u rhoddid i socian am dipyn yn y cafnau hyn i'w meddalu. I'r Dolydd y deuai cryddion yr ardal i gael eu lledr.

Codwyd gweithdy sylweddol i gryddion yn Nhan'rallt ac ar un adeg bu cymaint â dwsin o gryddion yn gweithio yno. Dywedid bod sôn am safon uchel esgidiau Tan'rallt ymhell ac agos ac roedd llawer o'r cryddion yn dod yn wreiddiol o Sir Fôn, a oedd yn enwog am ei hesgidiau mewn pentrefi fel Llannerch-y-medd.

Roedd gweithdy mawr yn gwneud a thrwsio dodrefn tŷ yn y fan lle daeth Siop Newydd yn ddiweddarach. Gweithiai rhyw hanner dwsin o seiri yno yn gwneud dodrefn a gwaith cyffredinol i dai, ffermydd a chapeli. Roeddent yn gwneud troliau, berfâu ac offer cyffelyb hefyd. Roedd gweithdy saer yn Nhyddyn Madyn yn ogystal.

Roedd galw mawr ar un cyfnod am lechi ysgrifennu ar gyfer plant ysgol a bu sawl melin lechi'n cynhyrchu'r rhain yn ardal Rhostryfan. Roedd un yn Is Horeb ac un arall ger Hafod Boeth, gyda dwy neu dair yn ogystal ger Y Bryngwyn.

Bu gefail yn Y Tryfan ar un adeg. Yn ogystal â gwneud gwaith haearn cyffredinol - pethau fel rhawiau, pladuriau, giatiau, proceri etc. roedd breichiau a choesau haearn yn cael eu gwneud yno ar gyfer rhai a oedd wedi colli braich neu goes mewn damwain. Gyda chymaint o chwareli llechi yn yr ardal digwyddai damweiniau o'r fath yn gyson, gwaetha'r modd. Dywedir bod Owen Griffith o'r Tryfan yn ddyn medrus am wneud y pethau hyn a deuai pobl ato o gylch eang.