Record of Caernarvon
The Record of Caernarvon yw'r enw a roddwyd ar gyfrol o drawsysgrifiadau o ddogfennau sy'n dyddio o'r 14g a 15g ac sydd yn ymwneud â hen dywysogaeth Gwynedd dan ei rheolwyr Seisnig newydd wedi buddugoliaethau Iorwerth I, ac a gyhoeddwyd ym 1838 gan Syr Henry Ellis, Prif Lyfrgellydd yr Amgueddfa Brydeinig.[1] Efallai mai'r rhan bwysicaf yw'r Extentae, sef Stentau (neu gofrestrau rhenti a dyletswyddau ynghlwm wrth ddaliadaeth o dir), yn cynnwys Extenta comites de Caernarvon; facta per Johannem de Delves (Stent o Sir Gaernarfon a wnaed gan John de Delves); fe'i gwnaed ym 1352. Mae tri neu bedwar o gopïau o'r Stentau hyn, gan gynnwys un ymysg archifau Baron Hill yn Archifdy Prifysgol Bangor. Fodd bynnag, mae cynnwys y gyfrol brintiedig wedi ei chopïo o lawysgrif yn y Llyfrgell Brydeinig, llsg. Harley 696.
Mae'r cynnwys i gyd (ond am y rhagair ac ambell i ddogfen o Oes y Tuduriaid) wedi ei ysgrifennu mewn Lladin. Yr arfer ymysg clercod gweinyddol oedd talfyrru'r hyn yr oeddent yn ei ysgrifennu gymaint ag yr oedd modd, er mwyn arbed amser a deunydd drud ysgrifennu, ond y canlyniad yw fod angen deall yr holl arwyddion talfyrru yn ogystal â'r iaith. Heddiw byddai golygydd yn ymestyn y talfyriadau, ond mewn oes fwy academig (ymysg y deallusion) lle 'roedd pawb oedd â lefel weddol dda o addysg yn deall Lladin yn rhwydd ni ystyriwyd hynny mor bwysig â chyfleu'n union yr hynny oedd ar dudalen y llawysgrif.
Cafodd cyfieithiad i'r Saesneg o Stent Ynys Môn 1352 ei gyhoeddi gan y diweddar Athro A.D. Carr[2] ac mae rhagair a throednodiadau yn y cyfieithiad yn help i ddeall y ddogfen ar gyfer Sir Gaernarfon hefyd. Fodd bynnag, hyd y gwyddys, nid oes cyfieithiad wedi ei wneud o Stent Sir Gaernarfon. Mae'n brosiect gan Gof y Cwmwd felly i gyhoeddi cyfieithiadau o'r darnau sydd yn ymwneud ag Uwchgwyrfai o dipyn i beth, gan roi'r cyfieithiadau mewn erthygl gyda'r pennawd Stent Uwchgwyrfai 1352 a hefyd mewn erthyglau am y trefgorddau unigol (gan fod y Stent yn ymdrin â'r cwmwd drefgordd wrth drefgordd).
Yn yr un gyfrol brintiedig mae copïau o ddogfennau eraill o'r un cyfnod sydd yn sôn am ardrethi a dyletswyddau ac mae rhai yn taflu mwy o olau ar y trefniadau yn Uwchgywrfai. Mae Cof y Cwmwd yn cynnwys cyfieithiadau o'r darnau hyn hefyd, yng nghorff erthyglau Y Degwm, Llanwnda (trefgordd) ac Abaty Aberconwy ymysg eraill.