Arfon

Arfon oedd enw'r cantref a gynhwysai gymydau Uwchgwyrfai ac Isgwyrfai a thiroedd yr Esgob o gwmpas Bangor a hynny trwy Oes y Tywysogion a hyd 1536 pan ddileuwyd Cyfraith Sifil Hywel Dda (yn ei ffurf hwyr) gan gyfraith Lloegr. O hynny ymlaen trinid Arfon fel hwndrwd, sef rhaniad gweinyddol o Sir Gaernarfon at rai dibenion er, at ei gilydd, cedwid at y cwmwd fel yr uned ar gyfer penodi uwch-gwnstabliaid, codi ae;oadu rheithgorau mawr ac ati.

Defnyddiwyd yr enw'n gyffredinol i ddisgrifio ardal trwy'r ganrifoedd ond dim ond ym 1974, pan ffurfiwyd Cyngor Bwrdeistref Arfon yr ailddefnyddiwyd yr enw i ddynodi rhanbarth llywodraeth leol. Ers 1996, pan ddaeth y cyngor dosbarth i ben, mae Arfon wedi cael ei ddefnyddio fel enw ar un o dri raniad gweinyddol Sir Gwynedd - er i Arfon ers 1974 bellach gynnwys ardaloedd y tu draw i ffin Isgwyrfai, megis Abergwyngregin a Dyffryn Ogwen, a heb gynnwys rhannau o hen blwyfi Clynnog Fawr a Llanllyfni a dim o blwyf Llanaelhaearn.

Am gyfnod ar ddechrau'r 20g, fe ddefnyddid yr enw ar etholaeth seneddol a ymestynnai i rannau gwledig gogledd a dwyreiniol Sir Gaernarfon mor bell â Dyffryn Conwy. Rhwng 1974 a 1996, defnyddid yr enw gan Gyngor Dosbarth Arfon a oedd yn awdurdod lleol o dan Cyngor Sir Gwynedd. Erbyn hyn fe'i ystyrir yn raniad gweinyddol Cyngor Gwynedd.

Weithiau hefyd fe ddefnyddir yr enw'n fwy cyffredinol i ddynodi rhan ddwyreiniol Sir Gaernarfon, yn cynnwys y Creuddyn a Dyffryn Conwy - er enghraifft yn llyfr Alun Llewelyn-Williams, Crwydro Arfon. Roedd "Arfon" hefyd yn enw ar etholaeth seneddol yn ystod hanner cyntaf y 20g (Eifion a Bwrdeistrefi Caernarfon oedd etholaethau eraill Sir Gaernarfon).