Chwarel Goch

Mae Chwarel Goch yn hen chwarel lechi ar lan orllewinol Llyn Cwellyn. Cynhyrchai lechi glas golau atyniadol, ond wrth iddynt gael eu heffeithio gan y tywydd, byddent yn troi'n liw rhwd, gan eu gwneud yn annefnyddiol ond mewn amgylchiadau arbennig lle deisyfid effaith amrwd a gwledig ar adeilad. Er bod rhyw ychydig o dystiolaeth fod y chwarel wedi dechrau trwy i bobl leol weithio ar eu liwt eu hunain yn y 18g., cychwynnodd yr ymdrech gyntaf (ar olaf) i chwarelu yno ar sail busnes sylweddol tua 1860 pan gafodd consortiwm lleol ganiatâd gan y perchnogion, sef Ystad Cwellyn, i gloddio yno. Erbyn 1865, roedd cynhyrchu wedi dechrau gyda 88 tunnel yn cael eu hallforio o harbwr Caernarfon. Sefydlwyd cwmni o'r enw Castell Cidwm Quellyn Slate Quarry Co. yr un flwyddyn. Roedd y cwmni hwn yn gyfrifol am Chwarel Cwellyn hefyd, ond ym 1868 gwahanwyd y dwy chwarel wrth i'r rheolwr, John Lloyd, adeiladydd a phensaer o Gaernarfon benderfynu nad oedd llechi Chwarel Goch yn well nag eiddo Chwarel Cwellyn; trôdd ei sylw at y chwarel honno gan dorri ei gysylltiadau efo Chwarel Goch. Sefydlodd cyd-berchennog tir y chwarel, y Parch. Phillip Williams, un o deulu Cwellyn, gwmni newydd i fynd â chwarelu yn ei flaen, a chynigwyd cyfranddaliadau ynddo, er nad oedd ond un ran o chwech ohonynt wedi eu gwerthu ymhen 5 mlynedd.

Erbyn 1871 roedd 18 o ddynion yn gweithio yn y chwarel ond ym 1878, ar adeg o drai yn y diwydiant, aeth y cwmni i'r wal a dyna ddiwedd ar y chwarel. Ym 1945, fodd bynnag, gwerthodd etifedd Cwellyn (Stephen G. Williams o Daunton ym Ngwlad yr Haf) y safle i W. Ellis Evans a hwnnw'n gosod tomenydd y chwarel i nifer o ymgymerwyr a oedd yn awyddus i adenill llechi cochaidd "rustic" a oedd ar y pryd yn ffasiynol.

Yr oedd yna dwll chwarel a oedd yn llawn dŵr erbyn i'r map Ordnans gael ei gyhoeddi ym 1888, ond mae wedi ei lenwi ers blynyoedd.