Gwenllian Jones
Llenor a bardd oedd Gwenllian Jones (1940-2020). Ganwyd yn Nhrefor 8 Medi 1940. Mynychodd Ysgol Trefor, Ysgol Ramadeg Pwllheli, a phrifysgolion Abertawe a Bangor. Priododd hogyn o Drefor, John Rowlands, Gwydir Mawr, a'i ddilyn i bedwar ban byd wrth iddo ddilyn ei alwedigaeth fel Cynllunydd Trefol gyda'r Cenhedloedd Unedig i wledydd a oedd yn datblygu yn ail hanner yr ugeinfed ganrif.
Dychwelodd Gwenllian i fyw yng Nghaernarfon ym 1985, er mwyn i'r plant, Dafydd a Lora, dderbyn addysg Gymraeg. Enillodd y Fedal Ryddiaith yn Eisteddfod Môn am gyfrol a oedd yn 'addasiad o ddyddlyfr a llythyrau' a sgrifennodd tra'n byw yn Bangladesh. Cyoeddwyd y gwaith fel cyfrol Llythyrau Bangladesh ym 1998.
Hoff gyfrwng ysgrifennu Gwenllian yn y blynyddoedd diweddar oedd barddoniaeth, a throdd yn ôl at ei theithiau a phrofiadau tramor am lawer o'i hysbrydoliaeth. Ond ysgrifennodd hefyd am Gymru, ei hanes, a'i hargyfwng, mewn arddull ffres, wahanol, e.e., yn ei cherdd Amos Jós a chri'r fôr-forwyn gwelwn dranc y Gymraeg mewn darlun graffeg :
Rwyn'n mygu, rwy'n marw, mae'r holl fyd yn rhy hallt!
Rwy'n colli cywyddau a'u cynghanedd o'm gwallt.
Holl sglein wedi darfod,
A minnau'n fy nghardod
Yn marw'n rhy gyflym, Amos Jós
Yn rhy gyflym o lawer,
Amos Jós. [1]
Cyhoeddwyd unig gyfrol o farddoniaeth Gwenllian ym mis Awst 2019. Ei brawd, Geraint Jones, oedd yn gyfrifol am olygu a llywio'r gyfrol trwy'r wasg. Cafwyd noson lansio yng Nghanolfan Hanes Uwchgwyrfai, a phlesiwyd Gwenllian gan ymateb y cyhoedd i'r gyfrol.
Bu farw Gwenllian yn Ysbyty Gwynedd ym mis Mawrth 2020 yn 79 oed, un o'r llawer a drechwyd gan pandemig Covid.
Er iddi adael bro'r Eifl yn ddeunaw oed, mae ei chariad at y fro yn disgleirio yn ei cherdd serch, 'Hiraeth':
Does neb all gofio'r geiriau ond y chdi,
Does neb all gofio'r Hendra ond y chdi;
Haul hwyrnos ar y Clogwyn,
A Cherrig Mawr y Gorllwyn
Nant Mawr yn llawn o redyn
I ti a mi.[2]