David Thomas (Llwydiarth Môn)

Ganwyd David Thomas (Llwydiarth Môn) (?1857- 1920) ym Mhentraeth, Ynys Môn. Ei rieni oedd Robert Thomas, labrwr ar gei'r Traeth Coch, a Catherine ei wraig; yr oedd ei daid, David Thomas a’i nain o ardal Mynydd Llwydiarth, ac ymysg y Bedyddwyr cyntaf yn yr ardal.

Cyn 1861 ac erbyn i David fod yn bedair ar ddeg, roedd wedi symud i’r Pandy ym Mhentraeth lle gweithiai fel gwehydd, a dyna fu ei waith gydol ei fywyd er iddo wella ei stad nes iddo ddod yn ddyn busnes o sylwedd.

Amlygodd David Thomas ei dalent fel bardd yn ifanc, ac yntau'n ddim ond 20 oed cafodd ei urddo’n ofydd yng Ngorsedd Eisteddfod Môn, gyda’r enw “Llwydiarth Môn”.

Symudodd David Thomas i bentref Pen-y-groes rywbryd cyn diwedd 1878, pan gyhoeddodd gerdd wedi ei chyflwyno i William Hughes (Glan Caeron). Mae'r ffaith ei fod wedi dod i adnabod Glan Caeron a oedd yn byw yn Y Fron, ac (a barnu oddi wrth natur y gerdd) yn ei adnabod yn dda, yn tueddu i awgrymu bod David Thomas wedi bod yn Nyffryn Nantlle ers peth amser. Ym Mhen-y-groes hefyd cafodd hyd i’w wraig Catherine. Yr oedd yn dal i fyw yn y dyffryn ym 1881 ac wedi cael llety yn 10 Rhes Glandŵr, gyda Charles Morris a’i deulu. Er nad oes modd bod yn sicr, mae’n debyg mai lletya gyda’i deulu-yng-nghyfraith ydoedd, gan fod eu merch Catherine, gwniadwraig a dynes briod, yn byw yno hefyd. Er i’r cyfrifiad ei rhestru fel “Catherine Morris”, dichon mai camddealltwriaeth oedd hynny ar ran y cyfrifiwr. Sylwer hefyd fel y byddai crefft Catherine yn cyfrannu at waith David trwy gyfuno’r ddwy grefft o wehyddu a gwnïo.

Fel y nodwyd, roedd David Thomas yn barddoni yn ystod ei amser ym Mhen-y-groes, ac yn defnyddio ei enw barddol yng Ngorsedd Môn, “Llwydiarth Môn”, fel y gwnaeth am weddill ei oes.

Ar ôl cyfnod ym Mhen-y-groes, a chyn 1891, symudodd David yn ôl i Bentraeth gan weithio yn y pandy lle bu'n gweithio’n llanc ifanc. Erbyn 1894, fodd bynnag, roedd wedi symud gyda’i wraig i ardal hollol newydd, sef Llanfair Caereinion yn Sir Drefaldwyn. Nid oedd wedi anghofio ei hen sir, fodd bynnag, gan iddo'r flwyddyn honno ennill medal aur yn Eisteddfod Llangefni. Erbyn 1901 roedd yn gwehyddu yn eu cartref yn Stryd y Bont Llanfair Caereinion ac yn cyflogi gweithwyr. Cynyddodd y busnes ac erbyn 1911 cafodd ei ddisgrifio fel “woollen draper”.

Bu’n cystadlu mewn eisteddfodau lleol ar hyd y blynyddoedd ac ar ôl ymsefydlu yn Llanfair Caereinion daeth yn feirniad barddoniaeth ac yn ddyn cyhoeddus yn ei dref fabwysiedig a thrwy Ddyffryn Banw i gyd. Ym 1914 disgrifiodd Ifan Afan David Thomas fel “diacon parchus a bardd cadeiriol”.

Nid oes sicrwydd pryd y bu farw, ond roedd yn dal yn Llanfair ym 1919.