Brad y Llyfrau Gleision
Rhoddir yr enw Brad y Llyfrau Gleision i weithred Llywodraeth San Steffan ym 1847 i anfon arolygwyr (di-Gymraeg!) o amgylch Cymru i adrodd ar gyflwr addysg yn y wlad ac i nodi manylion y ddarpariaeth ym mhob plwyf yng Nghymru. Gan fod yr arolgwyr wedi mynd y tu allan i'w brîff gwreiddiol a cheisio priodoli anfoesoldeb tybiedig a thlodi efo diffyg ymlyniad at yr Eglwys Sefydledig a diffygion yn y system addysg, barn y Cymry oedd eu bod yn cael eu sarhau a'u bychanu. Roedd arddull ac agwedd dilornus yr arolygwyr yn cryfhau hynny. Bu cythrwfwl a beirniadu hallt gan Gymry o bob radd.
Sonnid am yr adroddiad fel y llyfrau gleision gan fod tair cyfrol ac oherwydd i adroddiadau swyddogol y Llywodraeth ar y pryd, ar ba fater bynnag y bônt, gael eu cyhoeddi gyda chloriau papur glas tywyll. Cyhoeddwyd cannoedd o lyfrau gleision ond mae'r enw wedi glynu'n benodol at yr adroddiad hwn.
Serch hyn, mae gwerth i'r adroddiad os gellir edrych heibio i'r sarhad a'r gwawd a chanolbwyntio ar y ffeithiau moel yr adroddir amdanynt megis nifer y disgyblion. Yn yr atodiad, mae paragraff neu fwy am bob plwyf yng Nghymru. Canolbwyntir yma ar yr hyn sydd gan y llyfrau gleision i'w ddweud am bum plwyf Uwchgwyrfai.
Mae'r erthygl hon yn eginyn. Gallwch helpu prosiect Cof y Cwmwd drwy ychwanegu ati . Mae manylion am sut i wneud hyn yma