Graeanfryn
Graeanfryn oedd enw gwreiddiol y casgliad bach o dai a dyfodd o gwmpas Gorsaf reilffordd Pwllheli Road (a ailenwyd yn "Llanwnda" ymhen ysbaid). Am fanylion llawn am y pentref a'i dwf, gweler yr erthygl ar Lanwnda.[1]
Mae Graeanfryn hefyd yn enw ar dŷ Fictoraidd yn sefyll mewn 3 acer o erddi sydd gerllaw, ac nid yw'n hollol sicr pa un a enwyd gyntaf, y tŷ ynteu'r dreflan. Fe'i codwyd rywbryd ar ôl 1840, mae'n debyg, er bod y Map Degwm yn dangos adeilad lle saif y tŷ, ni nodir mai Graeanfryn oedd enw yr adeilad na'r cae. Dangosir (ac enwir) Maengwyn, sy'n sefyll gyferbyn â Graeanfryn yr ochr arall i'r ffordd fawr ar y Map Degwm, gan nodi mai perthyn i Maengwyn yr oedd y cae lle saif Graeanfryn heddiw. Yn nogfennau'r Cyfrifiad, 1841, fodd bynnag, ni enwir Maengwyn, ond yn hytrach Graeanfryn, lle trigai Evan Richards, ficer Llanwnda. Erbyn 1851, roedd Mr Richards wedi symud i dŷ Cefn Hendre, a dynes, Meryell Lloyd, a ddisgrifir fel gwraig tafarnwr, oedd y penteulu ym Maengwyn - ac ni grybwyllir Graeanfryn o gwbl yng Nghyfrifiad 1851.[2] Erbyn 1861, enwir Graeanfryn ond nid Maengwyn. Roedd ficer newydd Llanwnda, sef David Lewis Williams, yn byw yno gyda'i deulu.[3] Y casgliad tebycaf (nes i ragor o wybodaeth ddod i'r fei) yw bod y ddau enw'n cael eu defnyddio nes i'r tŷ a elwir Graeanfryn heddiw gael ei godi tua 1870. Gwyddys i sicrwydd fod y tŷ a elwir Maengwyn heddiw yn dyddio o'r 1820au.[4]
Bu Graeanfryn gartref i Simon Hobley (a oedd yn byw yno ym 1871), ond yn wag ym 1881 ar ôl marwolaeth Hobley. Am y tro cyntaf ceir enwau Maengwyn a Graeanfryn wedi'u rhestru gan yr un Cyfrifiad; ym Maengwyn ym 1881, gŵr o'r enw William Griffith, teithiwr masnachol oedd yn byw yno, ac roedd yno ym 1891 hefyd; ffarmwr lleol di-briod, Griffith Griffiths, 42 oed, oedd yn byw yng Ngraeanfryn. Ddeng mlynedd yn ddiweddarach, roedd William Griffith a'i deulu'n dal ym Maengwyn, ac yn cael ei ddisgrifio bellach fel masnachwr te; a nodir yn y Cyfrifiad fod Graeaanfryn yn wag.[5]. Prynwyd y lle tua 1909 gan Robert Gwyneddon Davies a'i wraig Grace.
Mae'r erthygl hon yn eginyn. Gallwch helpu prosiect Cof y Cwmwd drwy ychwanegu ati . Mae manylion am sut i wneud hyn yma