Chwedl Ffynnon Digwg

Chwedl yw’r stori am Ffynnon Digwg.

Credir iddi ei selio dros ddigwyddiadau yng Nghyfnod Beuno Sant. Yn ôl adroddiad W. R. Ambrose, roedd march o hen faenor Pennarth wedi mynd i Aberffraw i weithio, ac yno y bu iddo gyfarfod merch o Lys Ynyr Gwent. Bu i’r ddau briodi, a daeth y gwr ifanc a’i wraig newydd adref i’w gartref ger Pennarth. Ar ôl y siwrne hirfaith, roedd y ferch wedi disgyn i gysgu yn ei chartref newydd, ac ar ôl edrych ar ei gartref roedd y gwr ifanc yn teimlo cywilydd oherwydd ei fod ddim o safon uchel. Mewn moment o wallgofrwydd, llofruddiodd ei wraig newydd tra roedd yn cysgu a thorodd ei phen i ffwrdd.

Aeth yntau yna oddi adref i weithio, gan adael corff ei wraig yn y tŷ gan anghofio popeth am yr hyn a ddigwyddodd y noson honno. Yna, digwyddodd fugeiliaid Beuno Sant gerdded ger cartref y gwr ifanc, a darganfuwyd ei chorff anffurfiol. Rhoddwyd wybod i Beuno ar frys, a daeth yno i weld beth oedd wedi digwydd. Wrth weld corff y ferch ifanc, rhodd weddi drosti hi mewn gobaith y byddai gwyrth yn rhoi ei bywyd yn ôl iddi. Daeth ei obeithion yn wir, a daeth bywyd yn ôl iddi ar unwaith, a bu iddi addo ei bod am wasanaethu Beuno fel diolch iddo am ei hatgyfodi.

Yn y man lle llofruddiwyd y ferch, yr ‘run man lle bu iddi ei chyfodi yn ôl yn fyw gan Beuno – cododd ffrwd o ddŵr ac yma adeiladwyd Ffynnon Digwg, a’i henwi ar ôl y ferch.

Fersiwn arall o'r un stori a geir mewn ffynonellau eraill, er bod y stori'n amlwg yr un un. Yn llyfr Francis Jones, ceir y canlynol sydd yn ceisio esbonio enw'r ffynnon. Roedd gweithiwr o Ynys Môn yn gweithio yn llys y Brenin Ynyr, ac fe sicrhaodd fod y Brenin yn meddwl cymaint ohono fel y byddai'n rhoi ei ferch, Digwg, iddo'n wraig. Ar eu ffordd adref, roedd y gŵr o Fôn yn dechrau poeni y byddai ei wraig y dywysoges yn darganfod pa mor ddistadl oedd ei statws cymdeithasol. Arhosent ger Bennarth i dreulio'r nos a thra oedd y ferch yn cysgu, torrodd ei gŵr ei phen hi i ffwrdd. Y foment honno, llifodd ffynnon o'r ddaear yn y man lle cyffyrddodd ei gwaed hi â'r ddaear.

Mae Francis Jones yn nodi bod hon yn ffurf ar stori gyffredin a'r elfennau arhosol yw: merch neu wyryf sy'n ceisio ffoi oddi wrth un a fyddai'n gariad iddi ac sydd yn torri ei phen i ffwrdd - a ffynnon yn codi lle gwnaethpwyd yr anfadwaith. Weithio mae'r ferch yn cael ei hatgyfodi gan sant flynyddoedd wedyn. Adroddir stori cyffelyb am Sant Beuno mewn cysylltiad â Gwenffrewi, parthed Ffynnon Gwenffrewi yn Nhreffynnon, Sir y Fflint.