Plas Tal-y-sarn
Mae Plas Tal-y-sarn, sydd yn furddun erbyn hyn, yn sefyll ar ochr yr hen lôn o Ben-y-groes i Nantlle i'r dwyrain o bentref presennol Tal-y-sarn, yng nghanol gweithfeydd a thomenni llechi'r oes o'r blaen. Mae'n dyddio'n wreiddiol o'r 18g, gyda llawer o welliannau diweddarach. Dichon iddo gymryd ei enw oddi wrth Sarn Wyth-dŵr. Ar hyd honno y rhedai ffordd o Dan'rallt a Dolbebin ar draws corsydd gwaelod y dyffryn gan gwrdd â'r ffordd o Ben-y-groes i Nantlle. Rhedai Rheilffordd Nantlle yn syth y tu ôl i'r Plas.
Adeilad ydoedd a helaethwyd yn y 19g, fel tŷ mawr tri llawr. Saif ar gyrion Chwarel Tal-y-sarn a gwasanaethai fel cartref yn gyntaf i reolwr y chwarel, George Bowness a'i deulu, erbyn 1851,[1] ac wedyn i berchennog y chwarel honno, sef John Robinson a symudodd yno yn ystod y 1860au. Roedd yno erddi, stablau a'r holl adeiladau atodol eraill y byddai rhywun yn eu gweld ger tŷ mawr o'r fath, gan gynnwys hyd yn oed gapel Gothig ei arddull. Mae map Ordnans 1916 yn dangos gerddi addurniedig gyda ffynnon (fountain) o flaen ac wrth ochr y Plas. Dywedir bod honno wedi'i hadeiladu i nodi pen-blwydd un o ferched y teulu'n 21 oed.[2]
Ar ôl marwolaeth Thomas Robinson, mab John Robinson, ym 1905, fe werthwyd y Plas i gwmni Chwarel Dorothea. Defnyddid rhai o'r adeiladau fel swyddfeydd a baddondy i'r gweithwyr yn y chwarel. Efallai mai dyna pam y gelwir y Plas yn "Blas Dorothea" weithiau, ond mae hynny'n hollol anghywir; mae Plas Dorothea yn nes at yr afon i gyfeiriad Dol Bebin. Oherwydd twf y chwareli, fodd bynnag, a'r ffaith fod cwymp o graig yn Chwarel Dorothea i'r de wedi dod yn agos at dir y Plas, fe'i gadawyd ac yn raddol mae wedi dadfeilio, er bod digon o'r waliau ar ôl i rywun gael syniad o faint ac edrychiad y lle pan oedd yn ei anterth.[3]
Mae'r erthygl hon yn eginyn. Gallwch helpu prosiect Cof y Cwmwd drwy ychwanegu ati . Mae manylion am sut i wneud hyn yma