Chwarel Pen-yr-orsedd

Chwarel Pen-yr-orsedd oedd y prif chwarel lechi yn nwyrain Dyffryn Nantlle, uwchben pentref presennol Nantlle. (SH 518538). Roedd yn fan derfyn i lein Rheilffordd Nantlle a hon oedd y chwarel olaf i'w defnyddio ym 1963.

Agorwyd y chwarel yn wreiddiol gan William Turner tua 1816, ac erbyn 1854, John Lloyd Jones oedd y perchennog. Ym 1863, fe'i prynwyd gan W.A. Darbishire a'i gwmni. Er gwaethaf trafferthion i gynhyrchu digon o lechi yn y blynyddoedd cynnar, roedd 7999 tunnell wedi eu cynhyrchu ym 1882, gan 261 o chwarelwyr. Ym 1892 roedd 445 yn gweithio yno, fel y crynhôdd y diwydiant i nifer llai o chwareli mwy.

Llyfr rheolau'r chwarel, 1895

Mae'n debyg mai ar gyfer Mr Darbishire, y perchennog, yn bennaf oedd y fersiwn Saesneg! Sylwer ar y gair cymeriad i ddisgrifio'r fargen y mae chwarelwr yn cymryd neu yn ymgymeryd i'w gweithio

Ym 1945-6, roedd 180 o ddynion wedi cynhyrchu 3431 tunnell. Mor ddiweddar a1972, ropedd ugain o chwarelwyr yn dal i weithio yno.

Caewyd y chwarel ym 1997, ond mae rhywfaint o waith yn mynd ymlaen ar y safle o hyd. Ym 2006, enillodd cynllun i adfer rhai o adeiladau Pen yr Orsedd rownd Cymru yng nghyfres deledu'r BBC Restoration Village, er na fu'n llwyddiannus yn y rownd derfynol. Mae'r elusen Tirwedd wedi gwneud cais am arian i adfer yr adeiladau hyn a'u troi'n ganolfan i'r gymdeithas leol.

Mae'r erthygl hon yn eginyn. Gallwch helpu prosiect Cof y Cwmwd drwy ychwanegu ati . Mae manylion am sut i wneud hyn yma