Chwarel Pen-yr-orsedd
Chwarel Pen-yr-orsedd oedd y brif chwarel lechi yn nwyrain Dyffryn Nantlle, uwchben pentref presennol Nantlle. (SH 518538). Roedd yn fan derfyn i lein Rheilffordd Nantlle a hon oedd y chwarel olaf i'w defnyddio ym 1963.
Agorwyd y chwarel yn wreiddiol gan William Turner tua 1816. Yn y man, (a chyn 1835), cynhwysodd ambell i chwarel arall oedd gerllaw megis Chwarel Ceunant y Glaw.[1] Erbyn 1854, John Lloyd Jones oedd y perchennog, ac ym 1859, Robert Williams oedd y rheolwr.[2]. Ym 1863, fe'i prynwyd gan W.A. Darbishire a'i gwmni. Er gwaethaf trafferthion i gynhyrchu digon o lechi yn y blynyddoedd cynnar, roedd 7999 tunnell wedi eu cynhyrchu ym 1882, gan 261 o chwarelwyr. Ym 1892 roedd 445 yn gweithio yno, fel y crynhôdd y diwydiant i nifer llai o chwareli mwy.
Ym 1945-6, roedd 180 o ddynion wedi cynhyrchu 3431 tunnell. Mor ddiweddar â 1972, roedd ugain o chwarelwyr yn dal i weithio yno.[3]
Caewyd y chwarel ym 1997, ond mae rhywfaint o waith yn mynd ymlaen ar y safle o hyd. Yn 2006, enillodd cynllun i adfer rhai o adeiladau Pen yr Orsedd rownd Cymru yng nghyfres deledu'r BBC Restoration Village, er na fu'n llwyddiannus yn y rownd derfynol. Mae'r elusen Tirwedd wedi gwneud cais am arian i adfer yr adeiladau hyn a'u troi'n ganolfan i'r gymdeithas leol.[4]
Mae'r erthygl hon yn eginyn. Gallwch helpu prosiect Cof y Cwmwd drwy ychwanegu ati . Mae manylion am sut i wneud hyn yma
Cyfeiriadau
- ↑ Cyfeiriadur Pigot, 1828-9 (copi yn Archifdy Caernarfon); Dafydd Gwyn, The Fron Tramway, Welsh Highland Heritage, rhif 46 (Rhagfyr 2009), t.10 [1]
- ↑ Thomas Farries, "A Guide to Drawing Bills of Costs in nearly every branch of legal practice (Llundain, 1860), t.7
- ↑ Jean Lindsay, A History of the North Wales Slate Industry,(Newton Abbot, 1974), t. 328-9.
- ↑ Wicipedia, erthygl ar Pen yr Orsedd, [2], 23.10.2018.