Bwlchderwin
Ardal wasgaredig yw Bwlchderwin ar ffordd Clynnog Fawr wedi dringo Allt y Pant [1] o Bant-glas. Nid oes yma'r fath beth â chlwstwr o dai ond bu yma gapel yn un pen, ysgol Eglwysig sef Ysgol Ynys-yr-arch[2] yn y pen arall a siop mewn gwahanol dai ar wahanol adegau.
Rhai murddunod yn yr ardal ym 1870
Felog Bach, Yr Ochr, Tanychwarel, Y Foel, Cae'r Bwlch, Foel Fechan, Murforwyn Bach (dau dŷ), Pen Isa'r Mynydd, Cefn White, Maes Du, Stabl Goch, Cae Hir (tri thŷ), Cae Mwynan, Cae Crin, Cors-y-wlad (dau dŷ).[3]
Tai/Tyddynnod/Ffermydd yr ardal o tua 1870-1981
Braich-y-foel; (Cofiai R. Gordon Williams "wyth o ddynion yn torri'r ffridd wrth y ffordd gyda phladuriau, y naill yn dilyn y llall gyda'r un rhythm yn eu pladurio, ac yn aros weithiau i roi min ar eu pladuriau gyda'r pren stric a'r saim a'r graean."[4]
- Tanychwarel;
- Terfynau;
- Derwyn Uchaf (Deuai Griffith Powell â'i gi gydag ef i'r Capel bob amser.);
Tan'rallt;
- Plas Du;
- Ty'n-y-coed;
- Rhwngyddwyffordd;
- Muryforwyn;
- Gyfelog Ucha (ger Capel Bwlchderwin (MC));
- Baron Hill;
- Ty'n-Gors;
- Ty Newydd;
- Garreg Wen;
- Pen Isa'r Mynydd;
- Ynys-yr-Arch;
- Llwyngwanadl Ucha;
- Llwyngwanadl Isa;
- Ty Glas;
- Y Gors;
- Cors-y-wlad (pedwar ty ar un adeg).
Nid yw Gyfelog (ger yr ysgol) ar y rhestr hon. Yma y cartrefai J.R. Owen. Meddai R. Gordon Williams amdano: ...Ato fo yr âi pawb am gyngor neu i lenwi ffurflen ac roedd yn englynwr da iawn. Y fo luniodd yr englyn a gyfrifid yn un o'r englynion cofffa gorau. Englyn ydyw i dri o blant Nant Cwmbran a fu farw yn agos at ei gilydd:
Marwolaeth Mair a Willie, - a Rhisiart
Wna i reswm dewi,
Ond ffydd ddichon fodloni,
A gweld trefn mewn galw tri.
Bu'n ddiacon ffyddlon ym Mwlchderwin am 67 mlynedd, ac yn gynghorydd gweithgar tros ei ardal am flynyddoedd ar Gyngor Gwyrfai..."
Yr enw
Ar rai mapiau Ordnans ac mewn ambell i le arall, ceir yr enw "Bwlch Derwydd" ond mae hyn yn anghywir.
i'w barhau