John Owen Williams (Mawrthfab)

Ganed John Owen Williams (1848-1925) yn Llanidan, yn fab i Daniel Williams (g.1819), yntau o Lanidan yn wreiddiol a Catherine (g.1817) ei wraig, yn wreiddiol o Gaernarfon. Ym 1841, roedd Daniel y tad yn byw gyda’i fam Jane a’i frodyr yn Bryngolau, Llanidan. Dichon mai teulu o gryddion a chyfrwywyr oeddent.

John oedd mab hynaf Daniel a Catherine, ac erbyn i’w chwaer (hefyd yn Catherine) gael ei geni i dair blynedd yn ddiweddarach, roedd y teulu wedi symud o Lanidan i Gaergybi, ac (ymhen flwyddyn neu ddwy) i Gemaes, lle ganwyd William ym 1854 a Daniel ym 1856. Disgrifir y tad, Daniel, fel groser a phobydd yn y Cyfrifiad ym 1861.

Erbyn 1871, roedd John wedi symud i bentref Pen-y-groes oedd yn tyfu’n ganolfan fasnachol Dyffryn Nantlle ar y pryd, gan agor siop groser yn siop y Canister Coch, y drws nesaf ond dau i Dafarn y Llew Coch. Roedd ei frawd Daniel wedi symud ato fo, ac yn gweithio fel prentis groser.

Fe briododd ag Ann Thomas, Tal-y-sarn, ond o Benmorfa’n wreiddiol, tua’r Nadolig 1879, ac yn rhifyn Y Genedl Gymreig 1/1/1880, fe welir englyn gan “Cyfaill” yn sôn am y briodas:

Wi! Mawrthfab, arab wron – awenawl,

Unwyd â’i Ann dirion,

Boed i’r ddau wenau Duw Ion,

Ac oes hir o gysuron. "

Sylwer ei fod erbyn hyn wedi mabwysiadu’r enw barddol “Mawrthfab” ac yn wir bu’n defnyddio’r ffugenw mor gynnar ag 1872 pan anfonodd penillion am Lyn Cwm Silyn at y Faner. O hynny allan, roedd ei waith, englynion gan amlaf, yn ymddangos yng ngholofnau papurau Cymraeg y Gogledd. Enghraifft o hyn yw ei englyn am dŷ Prydyddes y Gro, Cemaes, tŷ ar lan y môr yr oedd y llanw’n ei gyrraedd yn gyson:

Tŷ swynol yw tŷ Siani – tŷ bara,

Tŷ burum, tŷ pobi;

Ymdrechir am ei drochi,

Gan donau maith llaith y lli’. "

Fodd bynnag, nid oedd ei gynigion cynnar yn derbyn canmoliaeth y colofnwyr barddol yn y papurau bob tro. Cafodd ei gystwyo’n o sownd yn Y Drych ym 1875 am anfon englyn o’i eiddo i’r golofn farddol lle oedd tair o’r pedair llinell wedi eu copïo’n air am air o un o englynion Robert ap Gwilym Ddu! Parhau i farddoni, gan gystadlu mewn eisteddfodau lleol a rhanbarthol ac anfon cyfansoddiadau at y papurau newydd wnaeth Mawrthfab, hyd 1910 o leiaf. Fel aeth yr amser ymlaen, fe ddatblygodd yn fardd digon cymeradwy’n lleol. Mewn rhestr o feirdd y Dyffryn a gyhoeddwyd ym 1888, fe’i gosodwyd yn wythfed allan o 18 o feirdd lleol.

Yr un modd, parhaodd i redeg ei siop groser yn rhif 5 Sgwâr y Farchnad erbyn 1881. Erbyn 1911, roedd yn dal efo siop groser yn Sgwâr y Farchnad, yn rhif 15 erbyn hynny. Am hir, fel masnachwr craff, yr oedd ei eirda i effeithioldeb Evan’s Quinine Bitters yn ymddangos mewn hysbyseb dudalen lawn ym mhapurau’r Gogledd, ac yntau’n ddigon craff i beidio â deud ei fod yn gwerthu’r cyfryw foddion!

Mae’n amlwg o sawl hanes yn y papurau ei fod yn ffigwr cyhoeddus yn Nyffryn Nantlle, ac yn ochri gyda’r Rhyddfrydwyr. Bu’n aelod yng Nghapel Bethel ac fe’i codwyd yn flaenor.

Cafodd Ann ei wraig ac yntau un ferch, Catherine Ann, a anwyd ar 2 Mawrth 1886. Yn y man, aeth y ferch i Swydd Caint fel athrawes. Bu Mawrthfab farw ar 13 Mehefin 1925, yn 82 oed, gan adael ei wraig Catherine Williams yn weddw ar ei ôl. £220 oedd gwerth ei eiddo yn ôl y dogfennau profiant.

Er mor anghyfarwydd yw’r ffugenw erbyn hyn, yr oedd o leiaf dri Mawrthfab arall wrthi tua’r un adeg – yn Llanfair Talhaearn, yn Helygain, Sir y Fflint, ac o bosib tua Aberpennar yn y de, heb sôn am y bardd Mawrthfab o Feirion! Rhaid gochel rhag cymysgu rhyngddynt.