Guto Roberts

Roedd Guto Roberts (1925-1999) yn actor, bardd, awdur, dyn cyhoeddus, darlithydd, ffotograffydd ac arlunydd ac, yn anad dim, yn ymgyrchydd di-flino dros y Gymraeg a'r diwylliant Cymreig, yn frogarwr a gwladgarwr.

Ganed Guto (Griffith) Roberts ar 13 Mawrth 1925 yn Isallt Fawr, Cwm Pennant, yn ail fab i Jane a Morris Roberts. Roedd Isallt Fawr wedi bod yn gartref i deulu ei fam ers cenedlaethau a bu nifer ohonynt yn feddygon amlwg yn eu dydd. Ymhen pum mlynedd symudodd y teulu i bentref Rhos-lan, yn gyntaf i Fronolau Isaf ac yna i Muriau Mawr. Roedd yn fywyd caled i dyddynwyr yn ystod y 30au llwm a dwysawyd y sefyllfa gan salwch Morris Roberts y tad. Dioddefai o'r clefyd siwgr a bu farw ym 1938. Yn ystod y blynyddoedd ymdrechodd y fam yn lew dros ei meibion, Guto a'i frodyr, Wil a Morris. Bu Guto Roberts yn arbennig o agos at ei fam a chanodd englyn gwych o glod iddi:

  Er ei byw heb aur y byd - na'i chwennych,
       Ni chwynodd am ennyd;
     Hwyliodd trwy stormydd celyd
     Yn braf, canys uwch ei bryd. 

Aeth Guto i ddechrau i ysgol gynradd Llanystumdwy a oedd yn drwyadl Gymreig er ei bod yn gysylltiedig â'r elgwyd wladol. Profiad tra gwahanol iddi oedd mynd ymlaen wedyn i'r Ysgol Sir ym Mhorthmadog gyda'i haddysg drwyadl Seisnig. Gadawodd yr ysgol ym 1941 a bu'n gweithio mewn siopau groser ym Mhorthmadolg, Pwllheli a'r Ffôr. Daeth y siopwr medrus iawn ac yn y blynyddoedd hynny hefyd y dechreuodd ymddiddori o ddifri mewn llenyddiaeth, barddoniaeth a drama, a hynny dan arweiniad y Parch. J.T. Williams, gweinidog capel yr Annibynwyr yn Rhos-lan, a thrwy ymwneud hefyd â'r Aelwyd (nad oedd yn gysylltiedig â'r Urdd) yn Garndolbenmaen a mynychu dosbarthiadau'r WEA. Bu'r Aelwyd yn fagwrfa iddo fel dyn cyhoeddus ac actor a bu'n hynod weithgar gyda'i gweithgareddau amrywiol. Diwylliodd ei hun hefyd yn nosbarthiadau Meuryn ar y cynganeddion yn Llangybi ym 1955-6 a chyrsiau Cynan ar y ddrama yn Y Garn rhwng 1946 a 1950. Tystiodd Meuryn i'w ddawn fel englynwr a chynganeddwr llithrig.

Rhoddodd wasanaeth sylweddol i gapel Rhos-lan ar hyd y blynyddoedd gan weithredu fel ymddiriedolwr ac ysgrifennydd yr ymddiriedolwyr am gyfnod maith. Bu'r blynyddoedd rhwng 1989-1992 pan fu'n rhaid dod â'r achos i ben yn rhai arbennig o drafferthus a phryderus iddo.

Rhwng 1954-1967 bu'n gweithio i Hufenfa De Arfon fel trafeiliwr yn gwerthu Menyn Eifion ar hyd a lled siroedd Caernarfon, Môn a Meirionnydd. Trwy'r teithiau hyn daeth yn adnabod llu o bobl amrywiol. Yn nechrau'r 1960au y dechreuodd ddod i amlygrwydd fel actor a chynhyrchydd dramâu gyda Chymdeithas Ddrama Gymraeg Cricieth a'r Cylch, a Theatr y Gegin. Daeth yn llais cyfarwydd ar lwyfan ac ar y radio, gan ymddangos ar y teledu gyntaf ym 1965.