Pentref model Trefor

Pentref model yw Trefor, wedi ei sefydlu gan y Cwmni Ithfaen Trefor i gartrefu gweithwyr y Gwaith. Dechreuwyd ar y gwaith adeiladu tai yn 1856, mae hanes y cyfarfod a gynhaliwyd i osod y garreg sylfaen yn llyfr Geraint Jones a'i gefnder Dafydd Williams.(1) Maes o law ychwanegwyd siop y gwaith, ysgol y gwaith ac eglwys y gwaith(Eglwys San Siôr, Trefor). Defnyddiwyd garreg ithfaen o'r Gwaith i adeiladu'r rhain.

Bu nifer o ddiwydiannwyr yn y bedwaredd ganrif ar bymtheg yn sefydlu pentrefi o'r fath er mwyn cynnig gwell amodau byw i'w gweithlu, er enghraifft Robert Owen yn New Lanark (Yr Alban), William Salt yn Saltaire(Swydd Efrog), y brodyr Cadbury yn Bournville(swydd Warwick) a Hesketh Lever yn Port Sunlight (Cilgwri), ond prin yw'r esiamplau yng Nghymru ac y maent ar raddfa llawer llai. (Mae bythynnod i weithwyr Ystad Glynllifon ym mhentref [ Llandwrog]] yn enghraifft o fyd amaeth).

Rhaid gofyn, beth bynnag, beth oedd pwrpas adeiladu pentref Trefor? Ai gwella bywyd y gweithwyr oedd bwriad perchnogion Gwaith yr Eifl, ynteu'r rheidrwydd i gael llety i ddenu gweithwyr er mwyn datblygu'r cwmni a gwneud mwy i elw? Ai diwyllio'r gweithwyr ynteu ceisio eu troi'n eglwyswyr a dinasyddion ffyddlon i'r Ymerodraeth oedd nod adeiladu Eglwys San Siôr ac Ysgol y Gwaith?