Chwarel Cilgwyn

Chwarel lechi a lethrau’r Cilgwyn, Dyffryn Nantlle oedd y lle hwn. Mae’n bosib iddo fod y chwarel hynaf yng Nghymru.

Dyddiau cynnar

O tua 1750 ymlaen, roedd nifer y dyllau chwarel bychan ar lethrau mynydd Cilgwyn. Roedd prydles y tiroedd rhain yn nwylo ysgweier Glynllifon, John Wynn. Ceisiodd ddal ei brydles ar y tiroedd am gyfnod hir, ond yn 1776 collodd ei gyfle, ac erbyn 1791 roedd y brydles yn cael ei osod gan y Goron i unrhyw bobl a fyddai’n barod i weithio’r chwareli eu hunain. Roedd cydweithfa’r tyllau rhain yn nwylo’r chwareli am gyfnod, a chredir iddynt gyfarfod mewn tafarndai ledled yr ardal i drafod y gwaith a thrafod cytundebau ac ati – rhywbeth unigryw iawn o’r cyfnod. Roedd enwau amryw ar y tyllau rhain, megis ‘Gloddfa Glytiau’, ‘Twll Morus Ifans’, ‘Cloddfa Bach’, ‘Cloddfa Ddwfr’ a ‘Limerick’.

Erbyn 1800, roedd grŵp o dirfeddianwyr lleol wedi cymryd mantais ar gyfle i redeg y chwareli bychain rhain fel un menter. Sefydlwyd ‘Cwmni Chwarelau Cilgwyn’ yn 1800, gyda les ar y chwarel o’r Goron. O ganlyniad hyn, roedd llawer o wrthdaro rhwng y gweithiwyr a’r rheolwyr newydd. Roedd llawer o’r dynion rhain a oedd wedi rhedeg eu tyllau eu hunain ynghynt, bellach yn gorfod is-gontractio i’r meistri rhain, cholli llawer o’u helw. Roedd rhai grwpiau o’r gweithiwyr yn mynd yn erbyn y rhybuddion i gadw allan o’r chwareli, ac yn tresmasu i gario ymlaen gyda’r gwaith.

Erbyn diwedd hanner cyntaf y ganrif, roedd trefn yn dechrau ffurfio yn y chwarel ac roedd yn un o brif fannau o gyflogaeth i ddynion yr ardal.

1850 ymlaen

Erbyn ail hanner y ganrif, roedd hanesion y tresmasu wedi distewi ac roedd y chwarel ar ei phrysuraf. Roedd yn cynhyrchu allbwn o 7430 tunnell o lechi yn 1882, ac yn cyflogi o gwmpas 300 o ddynion. Cyfrannodd ddatblygiad y system rheilffordd newydd lawer at lwyddiant yn chwarel hefyd, gan gynyddu’r galw am lechi Dyffryn Nantlle. Parhaodd i fod yn fan hanfodol o bwysig yn yr ardal, ond erbyn 1956 ddaru’r chwarel gau oherwydd y gostyngiad mewn galw.

Ffynonellau

Tomos, Dewi Chwareli Dyffryn Nantlle (Llafar Gwlad, 2007)

Egin ar hanes y Chwarel ar Wicipedia

Cofnod o’r lle hwn ar wefan y Comisiwn Brenhinol