Fferi Abermenai

Yr hen dŷ fferi

Siart Lewis Morris, c1750, yn dangos Abermenai

Abermenai yw enw'r culfor lle mae Afon Menai'n ymarllwys i Fae Caernarfon. Dyma fan mwyaf cul yr holl afon, ac yn y gorffennol, bu'n man croesi i Ynys Môn ar gyfer teithwyr o Ben Llŷn. Pan oedd teithio ar draws y tir yn y Canol Oesoedd yn anodd oherwydd diffyg ffyrdd a'r holl fannau gwlyb heb eu traenio - yn arbennig ar dir isel ger y môr, yn aml y ffordd hawsaf oedd ar hyd traethau ar gyfnodau o drai, ac mae traeth gweddol dywodlyd yr holl ffordd o Aberdesach i ben draw penrhyn Belan ar lan Abermenai.

Ceir cyfeiriad at Abermenai ym mhedwaredd cainc y Mabinogi, ac felly mae defnyddioldeb ac arwyddocâd y lle'n ymestyn yn ôl am ganrifoedd lawer ond nad miloedd o flynyddoedd.

Ceir sawl cyfeiriad cynnar at Abermenai. Glaniodd Gruffudd ap Cynan yma yn 1075 wedi croesi o Ddulyn gyda mintai o filwyr hur o Lychlynwyr i geisio hawlio teyrnas Gwynedd. Yn 1144 glaniodd Cadwaladr ap Gruffudd, brawd Owain Gwynedd, yma gyda llynges yr oedd wedi ei llogi gan y Daniaid o ddinas Dulyn. Pan fu farw Gruffudd, fe adawyd elw 'porthladd a fferi Abermenai' i'w weddw Angharad. Ar ôl i goron Lloegr feddiannu gogledd Cymru, mae Abermenai'n ymddangos yng ngyfrifon y brenin, a hynny o 1296 ymlaen, pan oedd y rhent yn £4 y flwyddyn, swm sylweddol iawn yr adeg honno. Mae'n glir hefyd fod swyddogion y goron hefyd yn talu am gosatu megis atgyweirio'r cwch fferi.

Yn y 15g, talai bwrdeisdref Niwbwrch rent i frenin Lloegr am nifer o hawliau, gan gynnwys rheoli fferi Abermenai, sy'n tueddu ag awgrymu fod y fferi hon yn bwysicach i Fôn nag i Uwchgwyrfai - er wrth gwrs, roedd Niwbwrch yn greadigaeth corob Lloegr, fel y fwrdeisdref a sefydlwyd gan Iorwerth I pan symudwyd trigolion Cymraeg Llanfaes o'u cartrefi i wneud lle i'w fwrdeistref a chastell newydd ym Miwmares. Yn Saesneg, yr adeg hon, gelwid Abermenai yn 'Southcrook'. Erbyn 1437, fodd bynnag, rhentodd brenin Lloegr y fferi i Thomas Aldenham (dyn oedd yn aelod o'r llys brenhinol yn Llundain), ac erbyn 1442 roedd dyn o'r enw Thomas Spicer yn cyd-denant gydag Aldenham. Mae hyn yn ddiddorol gan fod teulu Spicer yn un o hen deuluoedd masnachol Caernarfon, sy'n awgrymu fod rheolaeth y fferi'n rhannol yn nwylo lleol. Roedd y cyfrifon sy'n tystio i hyn hyd heddiw, fodd bynnag, yn gyfrifoldeb rhingyll (sef swyddog brenin Lloegr oedd yn hel trethi a rhentu drosto a weithredodd dros cwmwd Dindaethwy yn Ynys Môn. Yn weinyddol felly cyfrifid Abermenai yn rhan o adnoddau Môn yn hytrach nag Uwchgwyrfai, ac yr oedd tŷ ar gyfer cychwr y fferi. Roedd tŷ fferi yn Abermenai (mae'n debyg ar ochr Môn) cyn 1493, a hynny'n adeilad o gerrig, gan fod arian wedi ei wario ar ei atgyweirio'r flwyddyn honno.

Mae nifer o brydleswyr, rhai'n Gymry a rhai'n aelodau o'r llys brenhinol yn Llundain, oedd yn rhentu'r fferi dros y ddau gan mlynedd nesaf - er nad oeddynt hwy'n bersonol yn gweithio fel y cychwyr. Mewn ewyllys o 1593 , nodir enwau'r cychwyr am y tro cyntaf, efallai - sef Richard ap Thomas, Lewis ap Evan Lloid a Evan ap Llywelyn - gan nad oeddynt wedi cadw ty'r fferi mewn cyflwr da, a byddai'n costio £20.13.4c i'w atgyweirio.

Mae mapiau o Uwchgwyrfai yn tueddu dangos ffordd neu drac i Abermenai yn ystod y 18-19g (er enghriafft map John Ogilby, 1720). Erbyn y 18g hefyd, cawn fwy o fanylion am y fferi. Roedd tŷ fferi o ryw fath o bobtu'r culfor, ac yn ogystal â chychod yn croesi'n syth, croesai cychod o ochr Môn i harbwr Caernarfoin ar ddydd Sadwrn, sef diwrnod marchnad Caernarfon. Yn 1711, roedd dau gwch ar gael ar gyfer y gwasanaeth, ond yr oedd angen am un newydd, a fyddai'n costio o leiaf £50. Roedd croesi'n gallu bod yn beryglus, oherwydd dyluniad y cychod yn gymaint ag yr oedd y tywydd yn gallu creu problemau. Yn ôl William Bingley, cafwyd trychineb ym 1664 pan suddodd cwch Abermenai:

"Roedd y cwch wedi cyrraedd Abermenai ac roedd y teithwyr ar fin mynd i'r lan pan digwyddodd camddealltwriaeth parthed ceiniog yn ychwanegol nad oedd y teithwyr yn fodlon ei dalu. Yn ystod y cecru. llifodd y cwch i fan lle roedd y dŵr yn ddwfn, lle trôdd drosodd, ac er ei fod y pryd hynny ond ychydig lathenni o'r lan, fe farwodd saith deg naw o'r teithwyr, a dim ond un yn dianc. Credai'r werin mai gweithrediad ar ran y nefoedd oedd hyn gan fods y cwch wedi ei adeiladu gyda choed a ddygwyd o Abaty Llanddwyn."

Croesai ar fferi Abermenai wnaeth Daniel Defoe pan ymwelodd â Chaernarfon ar ei ffordd i Fôn tua 1724 "o ran ymyrraeth er mwyn gweld Iwerddon o gyfeiriad arall - er nad oedd o wedi llwyddo oherwydd y tywydd yng Nghaergybi!

Digwyddodd drychineb arall i gwch Abermenai 5 Rhagfyr 1785, ac eto, dim ond un a oroesodd y suddo, ac eto ar un o'r croesiadau i dref Caernarfon ar gyfer y farchnad. Aeth y cwch yn sownd ar dywod yng nghanol y Fenai ar adeg llanw isel, ond ar ôl treulio noson ddychrynllyd o anghysurus, fe foddodd pawb ond un, Hugh Williams, Tŷ'n Llwydan, Aberffraw, pan ddaeth y llanw i mewn.

Daeth fferi ager i wasanaethu'r groesfan yn syth o Gaernarfon i Fôn yn gynnar yn y 19g, (heb anghofio am agor Pont Menai yn 1826) ac erbyn 1828, nid oedd modd casglu unrhyw rent am fferi Abermenai. Mae'n ymddangos mai yng nghanol y 19g y daeth y fferi i ben. Nid oes unrhyw drac bellach at ben draw penrhyn Belan a phob ôl o ddefnydd o'r fferi wedi diflannu o ochr ddeheuol y culfor.