Eglwys Crist, Pen-y-groes

Llun: Geograph gan Jaggery CC-SA-4.0

Yn wreiddiol, adeilad haearn oedd yr eglwys a wasanaethai bentref Pen-y-groes, a dyma oedd yr Eglwys Crist gychwynnol.

Mae erthygl yn Y Llan ym mis Mehefin 1889 yn rhoi mymryn o gefndir i'r symudiad at gael eglwys gadarn a pharhaol, a hefyd at un o'r ymdrechion i godi arain at y gwaith:

PEN-Y-GROES. YR EGLWYS NEWYDD.—Ffair Wen Fawreddog.—Yn ystod dydd Mercher, dydd lau, a dydd Sadwrn cyn y diwethaf, cynhaliwyd ffair wen, neu bazaar, ar raddfa eang yn y Neuadd Gyhoeddus yn Mhen-y-groes, yr elw at y gronfa i godi eglwys newydd yn yr ardal boblog hon. Ers blynyddoedd yn ôl, tra yr oedd y Parch. Evan Davies yn rheithor y plwyf, sef Llanllyfni, gwelwyd yr angen o wneud darpariaeth ar gyfer y boblogaeth gynyddol yn yr ardal hon, a threfnwyd i godi adeilad haearn cyfleus fel darpariaeth amserol hyd nes y ceid moddion i sicrhau eglwys fwy sylweddol. Parhaodd yr achos eglwysig i gynyddu yn yr ardal yn ystod amser Mr. Davies, yr hwn gyda'i guradiaid fuont yn hynod weithgar am flynyddoedd, ac y mae y cynnydd hwnnw wedi parhau ers amser penodiad y rheithor a'r pregethwr poblogaidd presennol, y Parch. M. Roberts. Penderfynwyd ar y symudiad presennol o gynnal ffair wen rai misoedd yn ôl, a bu llawer o foneddigesau mwyaf ffyddlon yr ardal yn brysur gyda'r darpariadau. Noddwyd y symudiad gan Arglwydd Esgob Bangor, yr Anrhyd. F. Wynn, Glynllifon, Mr. F. W. Lloyd Edwards, Nanhoron, y Parch. J. W. Wynne Jones, Mr. T. J. Robinson, Mr. H. J. Ellis-Nanney, Cadben Wynne-Griffith, Mr. F. W. Foster, Glanbeuno; Mr. J. A. A. Williams, Glangwna, ac eraill. Cadeirydd y pwyllgor oedd y Parch. M. Roberts, y trysorydd oedd Mr. Walter M. Hughes, a'r ysgrifennydd oedd Mr. Robert Hughes. Bu'r pwyllgor yn bur ddiwyd gyda'r paratoadau, ac yr oedd y neuadd wedi ei gwisgo yn ysblennydd erbyn agor y gweithrediadau dydd Iau. Yr hyn a dynnai fwyaf o sylw ydoedd yr hen wraig o Glynnog, yr hon oedd wedi ei gosod ar y llwyfan mewn gwisgiad Cymreig yn nyddu gyda'r hen droell Gymreig. Yr oedd Mis. Wynne Griffith, Llanfair Hall, wedi anfon anrheg o fasgedaid o rosynnau prydferth ar gyfer yr amgylchiad. Cafwyd anrhegion cyffelyb gan Mr.J. A. A. Williams a Mr. John Robinson. Yn absenoldeb Esgob Bangor, agorwyd y gweithrediadau gan Mr. John Robinson, yr hwn a wnaeth araith bwrpasol. Yna hwyliodd pawb at waith i roddi tro am y gwahanol fyrddau.... [Ceir ar ôl hyn restr hir o’r merched oedd yn gyfrifol am nifer helaeth o stondinau]...Bu nifer mawr o ymwelwyr yn y neuadd y diwrnod cyntaf, ac yn eu plith yr Anrhydeddus F. Wynn, Glynllifon, a'i chwaer, yr Anrhydeddus Mrs. Gladstone. Yr oedd Seindorf Bres Pen-y-groes yn bresennol yn ystod y tri diwrnod. Cariwyd allan y drawings ar y llwyfan gan Mr. Thomas, Ty Mawr; Mr. W. M. Hughes, a'r Parch, J. Hughes, B.A. Y rhai mwyaf ffodus oeddynt Mr. J. A. A. Williams, Glangwna, a Mr. Robinson. Rhoddodd Mr. J. A. A. Williams fenthyg perdoneg hardd ar gyfer yr amgylchiad, a gwasanaethodd fel cyfeilydd i'r gwahanol gantorion, sef yr Anrhydeddus Mrs. Wynne Jones, Miss Gayney Griffith, ynghyd â'r String Band a wasanaethai ar yr amgylchiad. Yr ail ddydd agorwyd y gweithrediadau gan Mr. Ellis Nanney mewn araith bwrpasol, a'r trydydd dydd gan Mr. J. A. A. Williams. Deallwn fod elw da wedi ei sicrhau. 

Codwyd yr Eglwys Crist bresennol yn fuan wedyn, sef ym 1890, yn lle'r hen adeilad haearn sinc. Gwaith y pensaer eglwysig Henry Kennedy ydyw, ac un o'r eglwysi olaf, os nad yr olaf, iddo ei dylunio. Yr adeiladydd oedd R.R. Williams, Caernarfon. Rhoddwyd y safle'n wreiddiol gan berchnogion Ystad Bryncir, sef Teulu Huddart. Yr oedd y llechi ar y to'n rhodd gan G.W. Duff-Assheton-Smith, Ystad y Faenol. Gosodwyd y garreg sylfaen gan y Fonesig Puleston 16 Awst 1890, a gwnaeth ei gŵr, Syr John Puleston, AS annerch y gynulleidfa. Bu Côr yr Eglwys yn canu, i gyfeiliant Band Pres Pen-y-groes. Nid yw'n glir pam y cafodd Puleston ei ddewis i wneud hyn, heblaw am y ffaith ei fod yn Gymro, yn amlwg gyda'r Eisteddfod ac Anrhydeddus Gymdeithas y Cymmrodorion, ac yn Geidwadwr a fyddai'n gwrthwynebu Lloyd George yn yr etholiad nesaf! Gwadodd Puleston mai am resymau gwleidyddol yr oedd yn annerch y dorf, ond yn hytrach, meddai, yr oedd yn ymhyfrydu mewn cael cymryd rhan mewn digwyddiad anwleidyddol. Cynhaliwyd y cyfarfod cychwynnol yn Neuadd y Farchnad, Pen-y-groes cyn cymud at safle'r eglwys gerllaw. Ymysg y dorf niferus yr oedd un o brif noddwyr yr adeiladu, John Robinson, Plas Tal-y-sarn.

Cost y gwaith o godi'r eglwys oedd oddeutu £1400, ac yr oedd tua £1050 mewn llaw cyn cychwyn ar y gwaith. Mae lle yn yr eglwys i 320 o bobl.

Hon yw'r ail eglwys ym mhlwyf Llanllyfni, a saif llai na milltir i'r gogledd o'r eglwys honno, nid nepell o Neuadd Goffa Pen-y-groes. Gyda phum capel anghydffurfiol cyfagos, dichon bod yr awdurdodau eglwysig yn gweld bod angen eglwys yn nes at yr holl dai newydd oedd yn cael eu codi ym Mhen-y-groes nag eglwys Llanllyfni. Gwasanaethai curad plwyf Llanllyfni gynulleidfa Eglwys Crist a phlwyfolion y rhannau amgylchynol o blwyf Llanllyfni, ac ar adeg agor yr eglwys newydd, y Parch. R. Hughes oedd curad Pen-y-groes. Cyn ei ddyddiau ef, Parch. Hughes arall oedd y curad cyn i hwnnw symud i fod yn reithor Y Bermo.

Mae'r erthygl hon yn eginyn. Gallwch helpu prosiect Cof y Cwmwd drwy ychwanegu ati . Mae manylion am sut i wneud hyn yma