Gweld cod am Crefftwyr a Masnachwyr Uwchgwyrfai, 1868

Isod gwelir rhestr '''Crefftwyr a Masnachwyr yn Uwchgwyrfai''' a godwyd o Gyfarwyddiadur Masnach Slater, 1868 sydd yn rhoi syniad o'r ystod o alwedigaethau a busnesau, ar wahân i chwarelydda ac amaethu, a oedd yn bodoli yn y cwmwd tua 150 o flynyddoedd yn ôl.

Mae ar bob cymuned angen ei masnachwyr a'i chrefftwyr er mwyn i bobl fedru cael yr angenrheidiau hynny nad oes modd eu cynhyrchu gartref. Bu crefftwyr, megis gofaint a chryddion, i'w cael ers canrifoedd yn [[Uwchgwyrfai]], ac er bod angen teithio i’r dref agosaf neu ddisgwyl am y ffair leol achlysurol i brynu amryw o nwyddau fel rheol, yr oedd nifer o bedleriaid neu werthwyr teithiol yn galw o bryd i’w gilydd – ac roedd tafarnau wedi bod yn nodwedd o’r ardal ers yr Oesoedd Canol.
==Cyflwyniad i’r testun==
Erbyn y 19g., fodd bynnag, a diwydiant a phoblogaeth y fro’n cynyddu, dechreuodd mwy o fân bobl fusnes weithredu’n lleol er mwyn diwallu anghenion gweithwyr lleol, a oedd â mwy o arian yn eu pocedi a heb nac amser na thir i gynhyrchu bwyd, dillad, offer ac angenrheidiau eraill bywyd.

Nid hawdd yw cael darlun cyflawn, er bod digon o gyfeiriadau at alwedigaethau yn nogfennau’r Cyfrifiad o 1841 ymlaen, a cheir llawer o gyfeiriadau unigol at y bobl hyn mewn dogfennau a llyfrau o bob math. Er mwyn cael darlun gwell, fodd bynnag, rhaid troi at y cyfarwyddiaduron masnach, sef rhestrau honedig gyflawn o holl fasnachwyr a phobl busnes yr ardal. Y pennaf o’r rhai hyn oedd Cyfarwyddiadur Slater, ond prin bod sôn am bentrefi [[Dyffryn Nantlle]] yn yr argraffiad a gyhoeddwyd ym 1859, er bod rhestr lawn o fusnesau Caernarfon a’r fro ynddo yn ôl y sawl a'i lluniodd. Dyma, mae'n debyg, adlewyrchiad o’r ffaith mai ardal a oedd ond yn dechrau ymrymuso’n fasnachol oedd y cwmwd a’i bentrefi. O’r rhifyn nesaf ymlaen o Gyfarwyddiadur Slater, dyddiedig 1868, fodd bynnag, ceir manylion am lawer o fusnesau yn Uwchgwyrfai dan benawdau Caernarfon a Nefyn. Rhaid oedd disgwyl am flynyddoedd wedyn cyn cael llyfr Slater a oedd yn cynnwys adran a oedd yn sôn yn benodol am [[Pen-y-groes|Ben-y-groes]] a’r dyffryn ehangach.  

Dylid nodi, fodd bynnag, nad oedd pob busnes na phob crefftwr wedi eu cynnwys gan Slater. Wrth ddarllen am fanylion Cyfrifiad 1871, mae cryn wahaniaeth i'w weld yn y galwedigaethau a nodir; er enghraifft, ni restrir yr un cigydd ym Mhen-y-groes gan Slater ym 1868, ond yr oedd o leiaf ddau yno ym 1871 - a byddai'n anodd dychmygu unrhyw bentref heb werthwr cig lleol o ryw fath.<ref>Cyfrifiad plwyf Llanllyfni, 1871</ref> Mae rhywfaint o anghysondeb yn y categorïau y rhestrir enwau o danynt, ac mae'n debyg mai dibynnu ar ohebyddion lleol oedd y cyhoeddwyr, a'r gohebyddion hynny efallai ond yn cynnwys rhai enwau, yn ddibynnol ar eu gwybodaeth leol - neu efallai rhaid oedd talu tâl bychan i gael eich cynnwys yn y rhestr.
==Pobl busnes Uwchgwyrfai ym 1868==
Isod, mae rhestr o’r busnesau a nodir yn rhifyn 1868 o Slater dan benawdau Caernarfon <ref>''Slater's Directory of Gloucestershire, Herefordshire, Monmouthshire, Shropshire and Wales, 1868'' (Manceinion a Llundain, 1868) tt.581-8, ar gael ar y Wê ar Wefan ''University of Leicester Special Collections On-line'' [https://leicester.contentdm.oclc.org/digital/collection/p16445coll4/id/90995/rec/3], cyrchwyd 21.10.2025</ref> a Nefyn <ref>Slater,'' op.cit''., tt.664-5</ref> ond sydd yn cyfeirio at Uwchgwyrfai. Yn y llyfr hwnnw, trefnir busnesau dan is-benawdau yn unol â’u natur (sef cigyddion, groseriaid, gofaint ac ati) ond yma ad-drefnwyd y manylion a gopïwyd a’u gosod yn unol â’r pentrefi er mwyn gweld ym mha bentrefi a phlwyfi yr oedd y prif ganolfannau busnes.
===[[Clynnog Fawr]]===
 '''Groseriaid''': Solomon Jones; William Roberts
 '''Gwestai''': Richard Edwards, [[Gwesty'r Beuno|Newborough Arms]]
 '''Llieinwerthwyr a dilladyddion''': Solomon Jones; William Roberts
 '''Perchnogion Cerbydau i deithwyr''' (“Coach and Car Proprietors”): Richard Edwards
 '''Tafarnwyr''': John Evans, [[New Inn, Clynnog Fawr|New Inn]]; Robert Evans, [[Tafarn y Sportsman, Gurn Goch]]; John Davis, [[Tafarn Ty Isaf]]
===[[Llanaelhaearn]]===
 '''Asiantwyr mwyngloddio''':David Lambert, Nant House
 '''Cryddion''':Thomas Morgan Edwards; John Hughes; Evan Williams
 '''Gofaint''': Richard Davies
 '''Groseriaid, Dilladwyr a Masnachwyr nwyddau amrywiol''': Richard Hughes; Griffith Humphrey; John Williams; William Williams
 '''Melinwyr''': John Hughes, [[Melin Penllechog]]
 '''Seiri''':William Jones; Jacob Williams
 '''Teilwriaid''': William Davies
 '''Tafarnwyr''': Richard Hughes, [[Tafarn y Rivals]]; Catherine Jones, [[Tafarn Tyddyn Drain]]
===[[Llandwrog]]===
Sylwer nad oedd unrhyw grefftwyr na phobl fusnes wedi eu rhestru yn y plwyf hwn, nac mewn pentrefi yn y plwyf megis [[Y Fron]] a [[Carmel|Charmel]], ar wahân i dafarnwyr y Groeslon a melinydd [[Melin Forgan]], serch bod gwaith megis [[Ffatri Tryfan]] a sawl siop wedi eu hen sefydlu o fewn ffiniau'r plwyf.
===[[Llanllyfni]]===
 '''Seiri ac Adeiladwyr''': Owen Owen
 '''Cryddion''': John Parry
 '''Gofaint''': Owen Thomas; Owen Williams, [[Y Berth]]
 '''Groseriaid''': Thomas Jones; Owen Williams; William M. Williams
 '''Llieinwerthwyr a dilledyddion''': Hugh Jones; John Roberts
 '''Llyfrwerthwyr''': William Jones
 '''Melinwyr''': Robert Roberts
 '''Siopwyr a masnachwyr bwyd a nwyddau amrywiol''': Robert Roberts
 '''Tafarnwyr''': Mary Edwards, [[Tafarn Barmouth|Barmouth Arms]]; Robert H. Jones, [[Tafarn y Ffort]]; Griffith Jones, [[Tafarn y King's Head]]; John Roberts, [[Tafarn y Machine]]; Owen Roberts, [[Tafarn y Cwari|Tafarn y Quarryman’s Arms]]; Thomas Owen, [[Tafarn y Wellington]]
 '''Teilwriaid''': John Williams (hefyd yn ddilledydd)
===[[Llanwnda]]===
 '''Gwneuthurwyr llechi ysgrifennu''': Bezaleel Jones
 '''Siopwyr a masnachwyr bwyd a nwyddau amrywiol''': R. Thomas; R.J. Thomas, [[Dolydd]]
 '''Tafarnwyr''': Ellis Roberts, [[Tafarn y Mount Pleasant]] 
===[[Pant-glas]]===
 '''Tafarnwyr''': Harry Jones, [[Railway Inn, Pant-glas|Railway Inn]]
===[[Pen-y-groes]]===
 '''Cryddion ''': Robert Owen; Thomas Pritchard
 '''Cynhyrchwyr defnyddiau gwlân''': Morris Owen
 '''Fferyllwyr''': Hugh Williams
 '''Gofaint''': William Davies
 '''Groseriaid''': Robert Evans; Owen Roberts
 '''Gwerthwyr cwrw''': Ann Roberts
 '''Gwneuthurwyr a gwerthwyr dillad merched''': .... Gordon; Mary Parry
 '''Gwneuthurwyr llechi ysgrifennu''': Thomas Lloyd Jones; John Williams
 '''Haearnwerthwyr''': Owen Roberts
 '''Llawfeddygon''': Evan Roberts; John Williams, M.D.
 '''Llawfeddygon anifeiliaid''': Hugh Jones, Gelli Bach
 '''Llieinwerthwyr a dilledyddion''': William Daniel O’Brien; Owen Roberts
 '''Llyfrwerthwyr''': Griffith Lewis
 '''Meddygon esgyrn''': Richard Evans; Thomas Evans
 '''Oriadurwyr a gwneuthurwyr clociau''': John Thomas
 '''Siopwyr a masnachwyr bwyd a nwyddau amrywiol''': Thomas Griffith; David Owen; John Roberts; Robert Williams; Thomas Williams
 '''Tafarnwyr''': John Griffith, [[Tafarn y Brynkir Arms|Bryncir Arms]]; Edward Griffith, [[Tafarn Sign Horse]]; Robert Hughes, [[Tafarn y Stag, Pen-y-groes|Tafarn y Stag’s Head]]
 '''Teilwriaid''': Eliezar Hughes; Hugh Hughes; Richard Williams (hefyd yn ddilledydd) 
 '''Torwyr cerrig a masnachwyr llechi''': David Roberts

===[[Tal-y-sarn]]===
Sylwer mai Nantlle oedd yr enw a ddefnyddid gan Slater am y pentref hwn ym 1868, yn hytrach na’r pentref a adwaenir heddiw fel [[Nantlle]].
 '''Groseriaid''': Evan Evans; Ellis Hughes, Tŷ’n-y-weirglodd (ger Gwernor); Thomas Roberts
 '''Gwestai''': Hugh Williams, Commercial Inn
 '''Tafarnwyr''': Robert Griffith, [[Tafarn yr Half Way]]
 '''Teilwriaid''': E. Jones; Owen Jones
===[[Trefor]]===
Rhestrir yr isod dan "Trefor Row, Llanaelhaearn".
 '''Cryddion''': William Thomas
 '''Groseriaid, Dilladwyr a Masnachwyr nwyddau amrywiol''': Robert Hughes
===[[Y Bontnewydd]]===
Cynhwysir yma’r holl bobl fusnes a restrir dan “Pont Newydd” (i ddilyn sillafiad Slater), gan y byddai’r bobl hyn yn gwasanaethu’r ddau hanner o’r pentref o bobtu  [[Afon Gwyrfai]] er nad oedd ond y rhan ddeheuol yn Uwchgwyrfai.
 '''Bragyddion''': Ellen Ellis; William Thomas 
 '''Cryddion''': David Roberts
 '''Cynhyrchwyr winsi''': Daniel Jones; Benjamin Owen
 '''Gofaint''': Robert Roberts, Llwyn Beuno; Henry Williams, Llwyn Beuno
 '''Llieinwerthwyr a dilledyddion''': Griffith Roberts
 '''Melinwyr''': John Lloyd Jones
 '''Seiri ac Adeiladwyr'''’: Robert Roberts
 '''Siopwyr a masnachwyr bwyd a nwyddau amrywiol''': Morris Parry; Owen Parry; Henry Williams; William Williams
 '''Tafarnwyr''': Ellen Ellis, [[Black Lion, Y Bontnewydd|Black Lion]]; Hugh Hughes, Butchers’ Arms; Evan Hughes, Newborough Arms
 '''Teilwriaid''': Richard Jones
===[[Y Groeslon]]===
 '''Melinwyr''': Robert Jones, [[Melin Forgan]], [[Y Groeslon]]
 '''Tafarnwyr''': Cornelius Peters, [[Gwesty'r Grugan Arms| Grugan Arms]], Y Groeslon; Owen Williams, [[Tafarn y Llanfair Arms]], Y Groeslon; John Huxley, [[Dolydd Arms]], [[Dolydd]]

==Cyfeiriadau==

[[Categori:Diwydiant a Masnach]]