Gweld cod am Melin Llwyn-y-gwalch

[[Delwedd:Melin Llwyn-gwalch.jpg|bawd|400px|de|Melin Llwyn-y-gwalch heddiw. Mae'r ffenestri hanner crwn yn dyddio o gyfnod y felin pan oedd yn gweithio]]

Mae'r felin hon i'r gorllewin o fferm [[Llwyn-y-gwalch]], yr ochr arall i [[Lôn Eifion]], sef yr hen reilffordd, ar ochr y lôn fach gefn sy'n rhedeg o lôn Pen-y-groes i gyfeiriad [[Bethesda Bach]]. Bu llyn yr ochr uchaf iddi er mwyn cronni dwr o [[Afon Llifon]]. Mae'r adeilad yn dal i sefyll, ond wedi cael ei droi'n dŷ ers blynyddoedd olaf yr 20g, ar ôl sefyll yn furddun am hanner canrif.

Y cofnod cyntaf am fodolaeth y felin, efallai, yw gweithred dyddiedig 1695, pan oedd y felin yn eiddo i John Rowland, gŵr bonheddig o Fangor, ac yn fab i Rowland Morgan, Llwyn-y-gwalch.<ref>LLGC, Cofnodion Ystâd Coed Coch a Throfarth, 1585; Cofnodion Ystâd Hafodgaregog a Threfan, 326.</ref>

Sonnir am y felin wedyn ym 1717 pan oedd Grace, aeres Llwyn-y-gwalch yn weddw a Morgan Jones, ei mab hi a'i gŵr John Rowlands o Faenol Bangor, yn berchen ar y felin yn Llwyn-y-gwalch. Erbyn 1739, roedd Griffith Morris yn gweithio iddynt fel melinydd. Bu'n eiddo i'r teulu am flynyddoedd nes marw Thomas Jones ym 1823. Gan mai [[Morris Roberts (Eos Llyfnwy)]] oedd yn byw yn Llwyn-y-gwalch ym 1827, ac yn felinydd wrth ei alwedigaeth, dichon mai ef oedd yn gweithio'r felin yn y flwyddyn honno.<ref> ''Y Bywgraffiadur Cymreig'', t.810.</ref>

Aeth y felin wedi hynny i ddwylo nai-yng-nghyfraith i deulu Thomas Jones, ar yr amod ei fod yn mabwysiadu'r enw Jones. Rhwng 1841 a 1861 enwir Robert Davies yn y cyfrifiad fel melinydd a thenant Llwyn-y-gwalch. Ym 1871, William Hughes oedd y tenant, a phan werthwyd y lle ym 1889, Henry Hughes oedd y tenant. Bu ef a'i frawd Daniel yn byw yno am drigain mlynedd, Henry yn ffermio a malu a Daniel yn gofrestrydd wrth ei waith, a'r ddau yn amlwg iawn yng ngwaith capel [[Bryn'rodyn (MC)]]. Bu'r felin yn dal i droi tan tua 1927, a'r pryd hynny, Morris Griffith, dyn ag ond un llygad ganddo, oedd y melinydd.<ref>Sylfaen yr erthygl hon yw'r paragraffau perthnasol allan o ''Hanes y Groeslon'', (2000) a gyhoeddwyd gan bwyllgor lleol gyda nawdd Cronfa Dreftadaeth y Loteri. Defnyddiwyd y deunydd yma trwy ganiatâd golygyddion y gyfrol honno.</ref>

Mae'r adeilad yn dal i sefyll ac wedi ei droi'n dŷ annedd. Mae un o'r hen gerrig malu i'w gweld o hyd, wedi ei rhoi i bwyso yn erbyn wal gefn yr adeilad (gweler y llun).

==Cyfeiriadau==

{{cyfeiriadau}}

[[Categori:Melinau]]